Η σημασία του καφενείου ως ένας χώρος για αλληλεπίδραση πολιτών και πόλος έλξης ανθρώπων των τεχνών και των γραμμάτων, σημειώθηκε πολλές φορές μέσα στο πέρασμα των αιώνων.  

Στην εποχή του «Διαφωτισμού» το καφενείο έγινε συνώνυμο με το ανεπίσημο κέντρο για μια νέα ομάδα ανθρώπων που επενδύουν στο κοινό καλό και στη διατήρηση του κράτους. Οι πολίτες μαζεύονταν για να διαβάσουν οποιαδήποτε λογοτεχνία ήταν διαθέσιμη, για να εμπλακούν σε έντονη συζήτηση με γείτονες ή για να σκεφτούν και να συζητήσουν τα κοινά. Αυτό που έκανε τη συγκεκριμένη επανάσταση εφικτή ήταν ο ολοένα και περισσότερο αυξανόμενος αστικός, εκλεπτυσμένος πληθυσμός σε συνδυασμό με τη σταθερή πρόοδο της βιομηχανοποίησης. Τα καφενεία έγιναν θαμώνες για μερικούς από τους σημαντικότερους σκεπτόμενους ανθρώπους της εποχής. Η δημοκρατία δεν θα ήταν εφικτή εάν οι πολίτες δεν είχαν τέτοιου είδους «κοινοτικά φόρουμ» για να οργανώνονται και να πολεμούν για τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους.

Από διαλόγους και συνάξεις σε τέτοιους χώρους προήλθαν και λαϊκά πολιτικά κινήματα. Παράλληλα, το υλικό μελέτης που ήταν διαθέσιμο στο ευρύ κοινό, αυξήθηκε σημαντικά με τη βιομηχανική επανάσταση, με αποτέλεσμα η λογοτεχνία να μην είναι προνόμιο μόνο των αριστοκρατών και των πλουσίων. Αυτό βοήθησε και στη μεγάλη αύξηση των σκεπτόμενων ανθρώπων, όπως και των χώρων για τους οποίους μιλούμε.

Στην Ελλάδα εντοπίζουμε τη σημασία τέτοιων καφενείων στα λεγόμενα «φιλολογικά καφενεία», όρος που χρησιμοποιήθηκε αρχικά από καλλιτέχνες και διαδόθηκε πλατιά τη δεκαετία του ’60. Ο Μάνος Χατζιδάκις, σε μια συνέντευξή του, περιέγραψε κάποια καφέ στη Δεξαμενή και στην Ομόνοια σαν «φιλολογικά», τα οποία συγκέντρωναν δημοσιογραφικό και καλλιτεχνικό κόσμο. Περιέγραψε χώρους όπου φίλοι της δικής του γενιάς αρέσκονταν να συναντιούνται και συγχρόνως όλοι τους αγαπούσαν τον καλό καφέ.

«Βρήκαμε την ευκαιρία», είπε συγκεκριμένα, «σε έναν χώρο ουδέτερο χωρίς καμία ατμόσφαιρα να καθόμαστε και με τη συζήτηση να δημιουργούμε ατμόσφαιρα. Αυτά τα καφενεία είχαν αυτό τον χαρακτήρα, δεν είχαν χαρακτήρα και ήσαν ουδέτεροι χώροι ώστε να φτιάχνεις εσύ το σκηνικό σου με τον λόγο και να είναι κάθε φορά διαφορετικοί, ανάλογα με το περιεχόμενο της συζήτησης».

 

Δείτε ακόμη σε αυτό εδώ το βίντεο από το αρχείο της ΕΡΤ, την αναζήτηση μέσω της εκπομπής «ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ» των τόπων συνάντησης που «δημιουργήθηκαν από την ανάγκη του ανθρώπου για συντροφικότητα».

Ερευνήσαμε πώς εκφράζεται σήμερα αυτή η αστική συνήθεια στην Κύπρο και πώς τη βιώνουν θαμώνες αλλά και ιδιοκτήτες καφενείων.

Σημεία τέτοιων συναντήσεων στην Κύπρο παρουσιάζονται τα τελευταία χρόνια σε μικρά, ανεξάρτητα καφενεία. Στη Λευκωσία ενδεικτικά αναφέρουμε χώρους όπως το «Χαράτσι», το «Πρόζακ» και τον «Πλάτανο» του Καϊμακλιού, όπου κανείς μπορεί να παρακολουθήσει παρουσιάσεις βιβλίων, κύκλους ανάγνωσης, ζωντανή μουσική, θεατρικές παραστάσεις, ποιητικές βραδιές, εικαστικές εκθέσεις και να λάβει μέρος σε συζητήσεις είτε ομαδικές είτε μεταξύ λιγότερων προσώπων. 

ΠΡΟΖΑΚ

Στο Πρόζακ, το καφενείο κοντά στην Πινδάρου, συναντηθήκαμε πριν λίγες μέρες φίλοι, γνωστοί και άγνωστοι, σε μια βραδιά open mic (βραδιά «ανοικτού μικροφώνου» για το κοινό), για να ακούσουμε και να μοιραστούμε ποίηση και άλλες εκφάνσεις δημιουργικής γραφής. Η παρουσία ανθρώπων με εκ πρώτης όψεως διαφορετικά ενδιαφέροντα, φαινόταν αρχικά παράδοξη για μερικούς πελάτες, στη συνέχεια όμως εκπλάγηκαν ευχάριστα ακόμα και εκείνοι που μπορεί να είχαν κάποιους ενδοιασμούς. Υπήρξε διήγηση μικρών ιστοριών από κατά τ’ άλλα εσωστρεφή πρόσωπα, κάποιες φορές με χιούμορ ή και αυτοσαρκασμό ή απαγγελία ποιημάτων από δυναμικούς ακαδημαϊκούς, stand up παρουσιάσεις και εκ βαθέων εξομολογήσεις είτε στην αττική είτε στην κυπριακή διάλεκτο,  από άτομα με πτυχία σε μάρκετινγκ και βιολογία, ανάμεσα σε άλλα.

Στο Πρόζακ μεταξύ άλλων μας είπαν και τούτο:

«Ο κόσμος έσιει ανάγκη να συζητά διάφορα τζιαι τούτο έννεν απαραίτητο να γίνεται σε προκαθορισμένους χώρους, όπως λ.χ. στο Υφαντουργείο να μιλήσουμε για λογοτεχνία, ή στο Coffee Island να μιλήσουμε για μάππα. Ο κάθε χώρος ίσως τραβά τον ανάλογο κόσμο τζιαι κατ' επέκταση προκαλεί τα θέματα προς συζήτηση τα οποία ευνοεί η ήδη υπάρχουσα ατμόσφαιρα. Αν πάω εγώ σε ένα cafe γεμάτο τηλεοράσεις που δείχνουν μάππα, δεν θα μου φκει να μιλήσω για την τελευταία περφόρμανς της Abramovic» (η τελευταία βέβαια μπορεί να κάμει περφόρμανς όπου θέλει.) «Πολλές φορές πάλε εβρέθηκα στη Φανερωμένη με μπύρα του περιπτέρου μες το κατασιείμωνο να τουρτουρώ τζιαι να συζητώ είτε για την εξέλιξη του ελληνικού χιπ χοπ, είτε για την κατάχρηση εξουσίας αστυνομικών».

Αν πάω εγώ σε ένα cafe γεμάτο τηλεοράσεις που δείχνουν μάππα, δεν θα μου φκει να μιλήσω για την τελευταία περφόρμανς της Abramovic

ΠΛΑΤΑΝΟΣ

Στον «Πλάτανο» στο Παλιό Καϊμακλί, που επίσης φιλοξενεί μουσικές βραδιές και παραστάσεις για παιδιά και ενήλικες, προσέρχονται και άνθρωποι που θέλουν να περάσουν χρόνο με φίλους, γείτονες ή και συγγενείς. Προσωπικά το βίωσα αυτό ένα πρωινό Κυριακής όταν πιάσαμε κουβέντα με τον κ. Ιωσήφ, «παλιό Καιμακλιώτη» πρώην κτίστη, ηλικίας 78 χρόνων, ο οποίος μοιράστηκε μαζί μου την ποίησή του, η οποία αφορούσε εμπειρίες της ζωής του και ήταν διατυπωμένη με απλά λόγια στην κυπριακή διάλεκτο (σημ. δίχως να βάζει τελείες).

Σε συζήτηση μεταξύ νέων και ηλικιωμένων στον Πλάτανο, έγινε αναφορά σε καφενέδες αριστερών και καφενέδες δεξιών, όπου σύχναζαν άνθρωποι των αντίστοιχων πεποιθήσεων. «Τζιαι τωρά έσιει κομματικά καφενεία, αλλά εν μετρημένα. Πάεις δαμέ στην Ομόνοια τζιαι πάεις απέναντι στην ΕΔΕΚ π.χ. αλλά ο κανόνας πιον ενει να μέννεν κομματικά,» είπε ένας συνταξιούχος.

Στη ίδια συζήτηση, διαπιστώθηκε ότι οι συζητήσεις για πολιτικά θέματα στα καφενεία έχουν μειωθεί στο ελάχιστο, εκτός εάν αφορούν την οικονομική κρίση. «Ο καθένας θωρεί την φτώσιαν του,» είπε ένας άλλος ηλικιωμένος.

Επίσης έγινε υπενθύμιση του γεγονότος ότι πριν μερικές δεκαετίες, σε όλα σχεδόν τα καφενεία οι θαμώνες ήταν άντρες, ιδίως στα χωριά. Στις πόλεις ο κανόνας αυτός είχε και τις εξαιρέσεις του και εκεί ήταν σαν λέσχη εργαζομένων, όπου κυρίως το απόγευμα ή το βράδυ μαζεύονταν για καφέ και αλληλοενημέρωση, για τάβλι και χαρτιά ή και άλλα επιτραπέζια. Κατ’ εξαίρεση σε κάποια καφενεία μπορεί να διεξαγόταν και παράνομο κουμάρι.

Ο κ. Φραγκίσκος, πρώην πελετζιτής, συζητά πότε-πότε με τον αρχιτέκτονα Θανάση για τις οικοδομές στο παλιό Καϊμακλί. Ο πρώτος ενημερώνει λ.χ. για «το πώς έστηναν την καμάρα» και ο δεύτερος για την  πρακτική κάποιων αναπαλαιώσεων.

Οι συζητήσεις για πολιτικά θέματα στα καφενεία έχουν μειωθεί στο ελάχιστο, εκτός εάν αφορούν στην οικονομική κρίση

ΧΑΡΑΤΣΙ

Το Χαράτσι βρίσκεται σε αδιέξοδο δίπλα από την «πράσινη γραμμή» στην οδό Ληδήνης. 

Καλλιτέχνης, θαμώνας στο Χαράτσι, μας είπε ότι νιώθει άνετα να πηγαίνει είτε μόνος του είτε με παρέα στο καφενείο αυτό, όπου κουβεντιάζει, συζητά και αλληλεπιδρά με άλλους πελάτες. «Έκοψα πολλές φορές κουβέντες με παρέες που ήθελαν να μάθουν, να μιλήσουν τζιαι να ακουστούν τζιαι είπα τζιαι εγώ κατά καιρούς κάμποσα, ίσως παραπάνω που τζιείνα που έπρεπε αλλά ήταν τζιαι είναι ακόμα okay. Εν τζιείνος ο δρόμος με τον καφενέν του, την ησυχία, τη φασαρία τζιαι την ιστορία του».

 Eίπα τζιαι εγώ κατά καιρούς κάμποσα, ίσως παραπάνω που τζιείνα που έπρεπε αλλά ήταν τζιαι είναι ακόμα okay

Συμπληρωματικά:

Τα καφενεία πιθανότατα εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην Τουρκία του 16ου αιώνα και εξαπλώθηκαν στην Περσία, την Αραβία, την Αίγυπτο και άλλες ισλαμικές χώρες. Σχεδόν από την αρχή ήταν χώροι που ευνοούσαν τη συγκέντρωση φιλοσόφων και καλλιτεχνών.

Περίπου έναν αιώνα μετά στην Ευρώπη, έγιναν σημείο συνάντησης  επαναστατημένων νέων, εκπροσώπων της avant-garde, χαρτοπαικτών, σκακιστών κλπ.