Του Δρ. Κώστα Α. Φάντη*
Φωτογραφία: Unsplash / Rob Curran

Παρακολουθώ τις συζητήσεις στα ΜΜΕ ή τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και διαβάζω διάφορες εισηγήσεις από «ειδικούς» που προσπαθούν να εξηγήσουν τις πράξεις του «Ορέστη».

Κάποιοι έχουν συνδέσει τις πράξεις αυτού του αδίστακτου δολοφόνου με «ψυχική ασθένεια» και άλλοι με το «φαινόμενο των καμακιών σε αλλοδαπές γυναίκες». Σύμφωνα με εισηγήσεις από την επιστήμη της εγκληματολογίας, το FBI, και στοιχεία από έρευνες, κατά συρροή δολοφόνος είναι ο εγκληματίας που έχει τελέσει μια σειρά από δύο ή περισσότερες ανθρωποκτονίες. Στις περισσότερες περιπτώσεις, ο κατά συρροή δολοφόνος δρα μόνος του και συνήθως θα εξακολουθήσει να φονεύει έως ότου συλληφθεί. Οπότε, το πιο σημαντικό κίνητρο του δράστη είναι να σκοτώσει. Οι ανθρωποκτονίες λαμβάνουν χώρα σε μια χρονική περίοδο που εκτείνεται από μερικές ώρες έως μερικά χρόνια και στις περισσότερες περιπτώσεις δεν υπάρχει προηγούμενη διαπροσωπική σχέση μεταξύ του δράστη και του θύματος.

Τα ευρήματα από τις ανθρωποκτονίες φανερώνουν στοιχεία σαδιστικής συμπεριφοράς και αρκετά συχνά οι συμπεριφορές του δράστη συνδέονται με σεξουαλική ικανοποίηση. Αν και υπάρχουν ιστορικά κατά συρροή δολοφόνοι, εντούτοις το φαινόμενο αυτό εντάχθηκε στη κουλτούρα μας τον 20ο αιώνα (μετά το 1970) και η έρευνα για το συγκεκριμένο θέμα διεξάγεται τη τελευταία εικοσαετία.

Σημαντικό να αναφερθεί ότι υπάρχουν διαφορετικοί τύποι κατά συρροή δολοφόνων. Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρουσίασε η αστυνομία, ο δολοφόνος, επονομαζόμενος ως «Ορέστης», ανήκει στον τύπο που περιγράφεται στη βιβλιογραφία ως ηδονιστής (hedonistic). Το συγκεκριμένο άτομο παίρνει ευχαρίστηση από τις ανθρωποκτονίες που διαπράττει ή ακόμη και ηδονή από την ίδια πράξη του φόνου, που είναι και το μεγαλύτερο του κίνητρο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο δολοφόνος λοχαγός, ο οποίος ομολόγησε «Όταν την έπνιγα ένιωθα ωραία». Επίσης, είχε αναφέρει «ένιωσα ωραία και το ξανάκανα», το οποίο συμφωνά με εισηγήσεις ότι το κίνητρο πίσω από τις πράξεις κατά συρροή δολοφόνων είναι η ευχαρίστηση από την ίδια πράξη του φόνου. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν και οι δολοφόνοι οι οποίοι λαμβάνουν σεξουαλική ικανοποίηση πριν ή μετά την πράξη του φόνου. Αρκετά συχνά, επιλέγουν το θύμα τους βάση των σεξουαλικών τους προτιμήσεων.

Γιατί δεν κινούσε υποψίες;

Ίσως το πιο επικίνδυνο χαρακτηριστικό των κατά συρροή δολοφόνων είναι ότι μοιάζουν και συμπεριφέρονται όπως οι συνηθισμένοι άνθρωποι. Αυτή η ομοιότητά τους με τον άνθρωπο της διπλανής πόρτας έχει ως αποτέλεσμα να μην εγείρονται υποψίες παραβατικής συμπεριφοράς. Επίσης, μπορούν να υιοθετούν τους κοινωνικούς κανόνες μηχανιστικά, το οποίο τους επιτρέπει να έχουν οικογένειες και να αναπτύσσουν διαπροσωπικές σχέσεις, αλλά και να είναι ενεργά μέλη της κοινωνίας. Αν και εντάσσονται στη κοινωνία, οι περισσότεροι παρουσιάζουν ψυχρά και επίπεδα συναισθήματα.

Χαρακτηριστικά προσωπικότητας και ικανότητα κατανόησης συναισθημάτων.

Σίγουρα δεν έχουν όλοι οι δράστες τα ίδια χαρακτηριστικά προσωπικότητας. Υπάρχει όμως συμφωνία στην επιστημονική κοινότητα ότι υπάρχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά, τα οποία εξετάζω πιο κάτω:

Ενσυναίσθηση και χαρακτηριστικά σκληρότητας:

Οι έρευνες που κάνουμε σε συνεργασία με συναδέλφους από την Αμερική και Ολλανδία καταδεικνύουν ότι αρκετοί εγκληματίες, ανάμεσα τους και κατά συρροήν δολοφόνοι, έχουν γνωστική (η ικανότητα να γνωρίζουν τι αισθάνονται οι άλλοι) αλλά όχι συναισθηματική (η ικανότητα να συναισθάνονται αυτά που αισθάνονται οι άλλοι) ενσυναίσθηση. Το αποτέλεσμα είναι ότι δεν νιώθουν συμπόνοια για τα θύματά τους, αλλά γνωρίζουν τι αισθάνεται το θύμα τους. Σημαντικό να αναφερθεί ότι ο πόνος των άλλων τους αφήνει αδιάφορους.

Οπότε, τους χαρακτηρίζει μία συναισθηματική σκληρότητα και δεν έχουν τύψεις συνείδησης για τις πράξεις τους. Γι’ αυτό το λόγο δεν έχουν ενοχές για τις πράξεις τους ή τη βιαιότητα που χαρακτηρίζει τη δράση τους. Η ικανότητα τους να κατανοούν αλλά να μην επηρεάζονται από τα συναισθήματα των άλλων, τους επιτρέπει να χειραγωγούν τα θύματα τους, πράγμα που χαρακτήριζε και την δράση του υπολοχαγού. Όπως ανάφεραν οι αστυνομικοί: «Είναι εντελώς απαθής. ∆εν έχει δείξει ίχνος μεταμέλειας. ∆εν έχει βουρκώσει, ούτε έχει ρίξει ένα δάκρυ για τα θύματα του. ∆εν έχει καν ζητήσει συγνώμη για τις πράξεις του και φέρεται σαν να λειτουργεί µε απόλυτη νηφαλιότητα».

Ανάγκη για εξουσία και ναρκισσισμός:

Ένα χαρακτηριστικό πολλών κατά-συρροή δολοφόνων είναι ο ναρκισσισμός και η ανάγκη για επιβολή της κυριαρχίας τους προς τα θύματα τους. Επίσης, δεν υποβάλλουν το εαυτό τους σε κριτική και συχνά θεωρούν τους άλλους κατώτερους. Πιθανόν μάλιστα να αντλούν ευχαρίστηση από την εξουσία που έχουν απέναντι στο θύμα τους. Στη περίπτωση του υπολοχαγού, η σεξουαλική κυριαρχία απέναντι στα θύματά του μπορεί να ικανοποιούσε την ανάγκη του για την απόκτηση εξουσίας. Ο γνωστός δολοφόνος Τεντ Μπάντι είχε πει: «Ήθελα να εξουσιάζω τη ζωή και το θάνατο». Οι δράστες, όπως και τα αντικοινωνικά άτομα που χαρακτηρίζονται από ναρκισσισμό, επιλέγουν αδύναμα θύματα για να μειωθούν οι πιθανότητες αντίστασης του θύματος, αλλά και να αυξήσουν τις πιθανότητες επιτυχίας τους. Αυτό μπορεί να εξηγήσει και τις επιλογές του «Ορέστη».

Παρορμητικότητα:

Αν και συνήθως δεν αντιδρούν βεβιασμένα και περιμένουν να δράσουν τη κατάλληλη ώρα για τη μέγιστη επίτευξη του στόχου τους, η ανάγκη για ικανοποίηση των κινήτρων τους μπορεί να τους οδηγήσει σε παρορμητικές πράξεις. Αρκετά συχνά, οι βεβιασμένες συμπεριφορές που χαρακτηρίζονται από παρορμητικότητα είναι και ο κύριος λόγος σύλληψη τους.

Χαρακτηριστικά ψυχοπάθειας -όχι ψυχικής ασθένειας:

Η ψυχοπάθεια χαρακτηρίζεται από ένα συνδυασμό χαρακτηριστικών σκληρότητας, ναρκισσισμού, και παρορμητικότητας. Οι έρευνες μου δείχνουν ότι οι θύτες που συνδυάζουν και τα 3 χαρακτηριστικά συνήθως εμπλέκονται σε ακραίες βίαιες και εγκληματικές συμπεριφορές. Σίγουρα δεν είναι όλοι οι κατά συρροή δολοφόνοι ψυχοπαθείς και δεν είναι όλοι οι ψυχοπαθείς κατά συρροή δολοφόνοι. Σύμφωνα με έρευνες, συναντάμε χαρακτηριστικά ψυχοπάθειας ανάμεσα σε πολιτικούς, ιερείς, καθηγητές και άλλα ενεργά μέλη της κοινωνίας. Είναι ο συνδυασμός των χαρακτηριστικών ψυχοπάθειας με το κίνητρο για φόνο και την ανάγκη ικανοποίησης των σαδιστικών τους τάσεων που τους βάζει σε ομάδα υψηλού κινδύνου.

Άτομα που εμπλέκονται σε ακραίες αντικοινωνικές συμπεριφορές με χαρακτηριστικά ψυχοπάθειας, έχουν συνήθως χαμηλό άγχος/κατάθλιψη, δεν αντιδρούν έντονα σε φοβικά ερεθίσματα και έχουν λιγότερες πιθανότητες να αυτοκτονήσουν. Οπότε, δεν τους χαρακτηρίζει το μοτίβο σκέψης ή η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά που συναντούμε συχνά σε άτομα με ψυχικές ασθένειες και οι συμπεριφορές τους εξωτερικεύονται προς τα θύματα τους. Συνήθως, οι συγκεκριμένοι δολοφόνοι δεν παρουσιάζουν ψευδαισθήσεις ή παραισθήσεις και έχουν γνώση των ηθικών κανόνων. Επιπρόσθετα, δεν ενδιαφέρονται για το εάν αυτό που κάνουν είναι σωστό ή λάθος, φτάνει να έχουν την ευχαρίστηση από τη δολοφονία και την επίδειξη εξουσίας προς το θύμα. Έτσι και ο 35χρονος κρίθηκε ότι έχει πλήρη συναίσθηση των πράξεων του και δεν είναι ψυχικά ασθενής. Σημαντικό να αναφερθεί ότι οι περισσότεροι κατά συρροή δολοφόνοι δηλώνουν ότι νιώθουν ικανοποίηση όταν σκοτώνουν τα θύματα τους. Τα θύματά είναι πλέον τρόπαια της εγκληματικής τους πράξης και γι’ αυτό το λόγο συχνά κρατούν προσωπικά αντικείμενα από τα θύματά τους, πράγμα το οποίο αξίζει να ερευνηθεί από την αστυνομία της Κύπρου.

Όποιοι και αν είναι οι λόγοι που κρύβονται πίσω από τις συμπεριφορές του «Ορέστη», μου κάνει εντύπωση ότι όλοι ασχολούμαστε περισσότερο με το δολοφόνο παρά με τα θύματα του. Αυτό το ενδιαφέρον προς τους κατά-συρροή δολοφόνους είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο και πιστεύω πηγάζει μέσα από τις ταινίες ή τις σειρές που βλέπουμε στη τηλεόραση και τις πληροφορίες που είναι πλέον διαθέσιμες στο διαδίκτυο. Όσο πιο ακραία τα εγκλήματα, τόσο μεγαλύτερο το ενδιαφέρον.

Η έρευνα μου στο Πανεπιστήμιο Κύπρου εισηγείται ότι οι περισσότεροι έχουμε απευαισθητοποιηθεί στη βία τόσο στα ΜΜΕ όσο και στη πραγματική μας ζωή. Ως κοινωνία πρέπει να ανησυχήσουμε γι’ αυτό το φαινόμενο, μιας και βλέπουμε ότι οι βίαιες συμπεριφορές όλο και αυξάνονται.

Τέλος, είναι σημαντικό να δείχνουμε συμπόνια και κατανόηση στους συνανθρώπους μας ανεξάρτητα εθνικότητας ή χώρας προέλευσης. Τόσο η ενσυναίσθηση όσο και ο έλεγχος της συμπεριφοράς είναι μαθημένες ικανότητες και μπορούν να αναπτυχθούν στο σπίτι, στο σχολείο και τη κοινωνία γενικότερα.

Δρ. Κώστας Α. Φάντη

Καθηγητής Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διευθυντής Εργαστηρίου Αναπτυξιακής Ψυχοπαθολογίας