Σύμφωνα με επίσημα επιστημονικά στοιχεία, το 2,5% του γενικού πληθυσμού πληροί τα κριτήρια για να αναπτύξει ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, ποσοστό που δεν δικαιολογεί τη σχεδόν παντελή άγνοια και ενημέρωση που λαμβάνουμε επί του θέματος.

Πολύ συχνά δε, στην καθημερινότητά μας, παρατηρώντας άτομα στο περιβάλλον μας τα οποία προβαίνουν σε επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές εν είδει τελετουργικού, όπως για παράδειγμα την εμμονή τους με την καθαριότητα και την τάξη, σχολιάζουμε υπό τύπον αστείου τις πράξεις τους, καθώς αντικειμενικά μοιάζουν παράλογες ενώ ενίοτε τους ζητάμε να χαλαρώσουν και να πάψουν να είναι τόσο ακραίοι και απαιτητικοί. Είναι, όμως, αυτό δυνατόν.

Όπως εξηγεί στη CITY ο Κλινικός Ψυχολόγος, MD Μιχάλης Σιάτης, ο ιδεοψυχαναγκασμός είναι μία αγχώδης κατάσταση, δύσκολα διαχειρίσιμη, η οποία κάνει αυτούς που την έχουν να αισθάνονται αιχμάλωτοι του εαυτού τους, κάτι που πολλές φορές μπορεί να τους οδηγήσει σε απόγνωση.

Είναι η ιδεοψυχαναγκαστική συμπεριφορά επίκτητη ή τη φέρει εκ γενετής μαζί του ο κάθε άνθρωπος;

Όπως αναφέρει ο κ. Σιάτης, οι περισσότεροι ειδικοί ψυχοπαθολογίας, ακολουθούν το λεγόμενο βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο για να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα. Αυτό σημαίνει, ότι για την εμφάνιση μίας ή περισσοτέρων ψυχικών διαταραχών, συμβάλλουν βιολογικοί (γενετικοί, βιοχημικοί, νευροφυσιολογικοί), ψυχολογικοί (προσωπικότητα και ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του ατόμου, οικογένεια – δομή, μοντέλα επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών, τρόποι διαπαιδαγώγησης, μορφές βίας, ψυχική διαταραχή γονέα κοκ) και κοινωνικοί (το ευρύτερο κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ζει και μεγαλώνει το άτομο – εποχή, χώρα, πόλη, περιοχή, σχολείο, φίλοι, στρεσογόνα/ τραυματικά συμβάντα, οικονομικο και μορφωτικό στάτους γονέων).

Ωστόσο, συνεχίζει, εκείνο που έχει σημασία, είναι ότι ο ιδεοψυχαναγκασμός, όπως και κάθε άλλη ψυχική διαταραχή, πρέπει να εξετάζεται και να αντιμετωπίζεται ως μέρος ενός ευρύτερου πλαισίου, το οποίο δεν είναι άλλο παρά η ίδια η προσωπικότητα του ατόμου που πάσχει από την εν λόγω διαταραχή. Δεν πρέπει ένα σύμπτωμα ή ένα σύνολο συμπτωμάτων που αποτελούν μία διαταραχή, να αντιμετωπίζονται ως παρείσακτοι εισβολείς οι οποίοι πρέπει να εκδιωχθούν με κάθε μέσο και κάθε τίμημα.



Ένα άτομο που πάσχει από μία ή περισσότερες ιδεοψυχαναγκαστικές συμπεριφορές, πώς νιώθει;

Συνήθως, το άτομο παρουσιάζει ανησυχία, ένταση, άγχος, χαμηλή αυτοπεποίθηση, αμφιβολία, φόβο, ενοχικότητα, στερεοτυπική και άκαμπτη συμπεριφορά, φτωχή συγκέντρωση, υπερδιέγερση, τελειοθηρία, σχολαστικότητα και αναποφασιστικότητα. Αυτοί οι άνθρωποι συχνά αισθάνονται αιχμάλωτοι των ίδιων τους των εαυτών, κάτι το οποίο μπορεί να οδηγήσει ακόμη και στην απόγνωση. Ο λόγος που αισθάνονται απόγνωση αυτά τα άτομα, είναι διότι συνήθως έχουν αυτό που ονομάζουμε εναισθησία, δηλαδή αναγνωρίζουν το παράλογο των σκέψεων και συμπεριφοράς τους.

Όλο αυτό μοιάζει παράλογο από άποψης αντικειμενικής πραγματικότητας, ωστόσο από άποψης υποκειμενικής πραγματικότητας, τίποτα δεν θεωρείται παράλογο, διότι το κάθε σύμπτωμα και γκάμα συμπτωμάτων έχουν τη (λογική) θέση τους μέσα στα πλαίσια της προσωπικότητας του ατόμου. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο ο ψυχοθεραπευτής πάντοτε πρέπει να ασχολείται συνολικά με την προσωπικότητα του ατόμου, και ποτέ να μην απομονώνει ένα σύμπτωμα.

Οι έμμονες (όρος συνώνυμος με την ιδεοληψία) αμφιβολίες, σκέψεις, παρορμήσεις, εικόνες και πεποιθήσεις, όπως επίσης η ενοχικότητα, ο φόβος και η ένταση που προκαλείται από τις εν λόγω ιδεοληψίες, είναι οι βασικοί παράγοντες που οδηγούν το άτομο σε εκείνο που ονομάζουμε καταναγκασμό επανάληψης.

Ο ιδεοψυχαναγκασμός είναι σύνθετος όρος, ο οποίος αποτελείται από τους όρους ιδεοληψία και ψυχαναγκασμός. Ιδεοληψία είναι οι επίμονες και υποτροπιάζουσες σκέψεις, εικόνες ή παρορμήσεις, στις οποίες το άτομο προσπαθεί να αντισταθεί, να τις εξαλείψει ή να τις αποφύγει. Ο ψυχαναγκασμός, από τη μεριά του, είναι οι σκέψεις ή οι πράξεις που χρησιμοποιούνται για την καταπίεση των ιδεοληψιών και για την παροχή ανακούφισης.

Να σημειωθεί δε ότι ο ιδεοψυχαναγκασμός ή ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή είναι μία κατάσταση, η οποία εμπίπτει μέσα στην κατηγορία του άγχους, αν και στο τελευταίο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (DSM-5R) έχει γίνει διαχωρισμός μεταξύ των αγχωδών διαταραχών και των ιδεοψυχαναγκαστικών διαταραχών. Εντούτοις, ο ιδεοψυχαναγκασμός είναι μία αγχώδης κατάσταση.

Ποια είναι τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα συμπεριφορών που προδίδουν ιδεοψυχαναγκασμό;

Οι πιο συνηθισμένες ιδεοληψίες είναι ο φόβος για μόλυνση, οι επιθετικές ή/ και σεξουαλικές παρορμήσεις, οι σωματικές ανησυχίες και η ανάγκη για συμμετρία. Η ανάγκη για συμμετρία αναφέρεται στο να διατηρούν τα πράγματα σε μία απόλυτη τάξη ή να κάνουν κάτι με έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο. Τα περισσότερα άτομα με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, παρουσιάζουν πολλαπλές ιδεοληψίες.

Όσον αφορά τους ψυχαναγκασμούς, οι χαρακτηριστικές εκδηλώσεις είναι η τάση για έλεγχο, η κατάταξη και η τακτοποίηση, το πλύσιμο και ο καθαρισμός. Αυτές οι εκδηλώσεις έχουν τον χαρακτήρα τελετουργίας, η οποία έχει ως στόχο να αποτρέψει έναν φανταστικό κίνδυνο ή καταστροφή. Συνήθως παρατηρείται ένας συνδυασμός τελετουργιών πλυσίματος, καθαρισμού και ελέγχου. Οι περισσότερες τελετουργίες είναι λογικές, όπως για παράδειγμα ο έλεγχος του φούρνου, άλλες όμως μπορεί να είναι (αντικειμενικά) παράλογες -κάποιος μπορεί να αποφεύγει να πατά τις γραμμές του πεζοδρομίου, διότι σε αντίθετη περίπτωση θα συμβεί κάτι κακό σε κάποιο αγαπημένο του πρόσωπο.

Τα συγκεκριμένα είδη ιδεοληψιών σχετίζονται συνήθως με συγκεκριμένα είδη ψυχαναγκασμών. Για παράδειγμα, οι επιθετικές και σεξουαλικές παρορμήσεις, φαίνονται να οδηγούν σε τελετουργίες ελέγχου. Οι ιδεοληψίες για συμμετρία οδηγούν στις τελετουργίες κατάταξης και τακτοποίησης ή σε επαναλαμβανόμενες τελετουργίες. Οι ιδεοληψίες για μόλυνση οδηγούν στις τελετουργίες του πλυσίματος.

Ο ιδεοψυχαναγκασμός είναι μία κατάσταση που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως εξαιρετικά «δημιουργική» ως προς τις διάφορες μορφές με τις οποίες μπορεί να εκδηλωθεί – ατέλειωτες ώρες μπάνιου, συλλογή άχρηστων αντικειμένων, «παράξενα» τελετουργικά πριν την διεκπεραίωση κάποιας δουλειάς. Να θυμίσω τα «παράξενα» τελετουργικά του τενίστα Ραφαέλ Ναδάλ, ή την ταινία As Good as It Gets με τον Jack Nicholson.

Πότε εκδηλώνονται συνήθως τέτοιες συμπεριφορές;

Οι ιδεοψυχαναγκαστικές εκδηλώσεις συνήθως εμφανίζονται στην εφηβική και νεαρή ηλικία. Τα αγόρια τείνουν να παρουσιάζουν τέτοιες εκδηλώσεις λίγο πιο νωρίς από τις κοπέλες, δηλαδή από την προεφηβική ακόμη και παιδική ηλικία σε πιο σπάνιες περιπτώσεις.

Περίπου το 2,5% του γενικού πληθυσμού πληροί τα κριτήρια για ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Μεταξύ ανδρών και γυναικών δεν υπάρχει σημαντική διαφορά, αν και κάποιες μελέτες δείχνουν μία ήπια μεγαλύτερη τάση στις γυναίκες. Ο ιδεοψυχαναγκασμός έχει χρονίζουσα πορεία και σε σπάνιες περιπτώσεις υποχωρεί εντελώς. Μια αγχώδης προσωπικότητα που σήμερα πάσχει από ιδεοψυχναγκαστικη διαταραχή, στο μέλλον μπορεί να εκδηλώσει μία άλλη αγχώδη διαταραχή, ή να παρουσιάζει ταυτόχρονα δύο ή περισσότερες διαταραχές αγχώδους προέλευσης. Η σωστή διαχείριση από την μία, και η εμπειρία που αποκτά το άτομο από την άλλη, μπορούν να συμβάλουν στη μετρίαση των επιπτώσεων που έχει η εν λόγω διαταραχή στις διάφορες πτυχές τις ζωής του – προσωπική, οικογενειακή, εργασιακή και κοινωνική.

Μπορεί ένα έντονο συναισθηματικά γεγονός να προκαλέσει ιδεοψυχαναγκαστική συμπεριφορά;

Τα στρεσογόνα ή ψυχοπιεστικά γεγονότα (απώλεια αγαπημένου προσώπου, απώλεια δουλειάς, οικονομική δυσχέρεια, χωρισμός, μετανάστευση, ατυχήματα, ασθένειες, εκφοβισμός, βία κοκ) μπορούν να πυροδοτήσουν μία ψυχοπαθολογική κατάσταση, ανάλογα με την προδιάθεση που έχει το κάθε άτομο.

Εδώ διαφαίνονται δύο βασικές κατηγορίες παραγόντων – προδιαθεσικοί και εκλυτικοί. Οι προδιαθεσικοί παράγοντες καθιστούν το άτομο ευάλωτο σε κάποια ή κάποιες διαταραχές, ενώ οι εκλυτικοί παράγοντες είναι τα εκάστοτε στρεσογόνα συμβάντα που οδηγούν στην πυροδότησή τους. Από αυτή την άποψη, θα μπορούσε ένα ψυχοπιεστικό συμβάν να εντείνει μία προϋπάρχουσα ιδεοψυχαναγκαστική κατάσταση, ή να πυροδοτήσει την εμφάνιση τέτοιων εκδηλώσεων. Πάντοτε όμως πρέπει να γίνεται σωστή (διαφορική) διάγνωση, διότι ένα σύμπτωμα μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα. Για παράδειγμα, το συνεχές και χρονοβόρο πλύσιμο που αναπτύσσει μία γυναίκα θύμα βιασμού, δεν θα πρέπει να ερμηνευθεί ως σύμπτωμα ιδεοψυχαναγκασμού, αλλά μάλλον ως σύμπτωμα μετατραυματικού στρες.

Γι’ αυτό, το ιστορικό που θα λάβει ο ειδικός από το άτομο, θα βασιστεί κατά κύριο λόγο πάνω στο προαναφερθέν βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο, ούτως ώστε να έχει μια ολοκληρωμένη εικόνα για τον άνθρωπο που έχει απέναντί του σε σχέση με το πρόβλημα που τον ταλαιπωρεί.

Υπάρχει τρόπος εξάλειψης μιας ιδεοψυχαναγκαστικής συμπεριφοράς ή απλώς τρόποι διαχείρισης και μετριασμού της;

Μία ολοκληρωμένη αντιμετώπιση του ιδεοψυχαναγκασμού (συνδυασμός φαρμακοθεραπείας και ψυχοθεραπείας), μπορεί να φέρει τα βέλτιστα αποτελέσματα, εντούτοις η κατάσταση αυτή συνήθως έχει μία χρόνια πορεία με περιοδικές διακυμάνσεις μεταξύ εξάρσεων και μέτριων υφέσεων. Άρα θα πρέπει μάλλον να μιλάμε για (σωστή) διαχείριση της ιδεοψυχαναγκαστικής κατάστασης, παρά για θεραπεία. Ούτως ή άλλως, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε, ότι ένα άτομο με ιδεοψυχαναγκαστικές τάσεις και εκδηλώσεις, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να παρουσιάζει παράλληλα ή κατά διαστήματα μία γκάμα αγχωδών συμπτωμάτων, όπως είναι οι κρίσεις πανικού, οι φοβίες, το γενικευμένο άγχος και η συναισθηματική κατάπτωση ως επακόλουθο των προηγούμενων.

Όσο αφορά την ψυχοθεραπεία, οι παράγοντες που είναι ουσιαστικής σημασίας για την πορεία της εν λόγω διαταραχής, είναι η προσωπικότητα και εμπειρία του θεραπευτή, σε συνδυασμό με κάποιες βασικές ψυχοθεραπευτικές αρχές -άνευ όρων αποδοχή, μη κριτική στάση, αυθεντικότητα, ενσυναίσθηση, ενεργός ακρόαση. Οι μέθοδοι και τεχνικές που χρησιμοποιούνται από τον κάθε θεραπευτή αναλόγως της κατάρτισης που έτυχε, επίσης παίζουν βασικό ρόλο, εντούτοις έρχονται σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με τις προαναφερθείσες παράμετρους.

Φωτογραφίες: VICE USA