Κεντρική φώτο: Άσπροι Πελεκάνοι / Dave Nye


Παρατηρώντας τον κυπριακό ουρανό, ειδικά αυτήν την περίοδο, είναι πολύ πιθανόν να πετύχεις ομάδες μεταναστευτικών πουλιών, τα οποία, καθώς πετούν, δημιουργούν εντυπωσιακούς σχηματισμούς. Θέλοντας να μάθουμε περισσότερα, μιλήσαμε με την εκπρόσωπο του BirdLife Cyprus, Έλενα Μαρκιτανή, η οποία μάς έδωσε μερικές πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες τόσο για το δύσκολο ταξίδι της μετανάστευσης όσο και για τους σχηματισμούς που τα πουλιά επιλέγουν να κάνουν κατά τη διάρκεια του εν λόγω ταξιδιού.

Γιατί και πότε μεταναστεύουν τα πουλιά;

Τα πουλιά μεταναστεύουν δύο φορές τον χρόνο. Την άνοιξη ταξιδεύουν από τον νότο προς τον βορρά, ενώ το φθινόπωρο ταξιδεύουν από τον βορρά προς τον νότο. Σκοπός είναι να εκμεταλλευτούν τη μεγαλύτερη διάρκεια της ημέρας, να βρουν περισσότερη τροφή και ένα ασφαλές μέρος για να φωλιάσουν. Μετανάστευση γίνεται, όμως, και σε τοπικό επίπεδο, όπως συμβαίνει για παράδειγμα με τους Σπίννους ή τα Σκαρθάκια (Μπασταρτοκανάρινο στα κυπριακά), τα οποία τον χειμώνα μετακινούνται από τους χώρους αναπαραγωγής τους στα βουνά του Τροόδους σε δενδροκαλλιέργειες και κήπους σε χαμηλότερο υψόμετρο για να ξεχειμωνιάσουν.


Ιστορικά, πότε ξεκίνησε το φαινόμενο της μετανάστευσης;

Η μετανάστευση είναι ένα φαινόμενο που ξεκίνησε, όταν η γη έγινε θερμότερη, χιλιάδες χρόνια πριν, μετά την Εποχή των Παγετώνων. Καθώς έλιωναν οι πάγοι στην Ευρώπη, τα πουλιά μετακινήθηκαν στις θερμότερες περιοχές, όπου βρήκαν καλούς τόπους αναπαραγωγής. Υπήρχαν λιγότεροι θηρευτές και λιγότερος ανταγωνισμός για τροφή, καθώς και ασφαλέστερες περιοχές για φώλιασμα. Οι βιότοποι στον βορρά προσφέρουν μια εποχική υπεραφθονία εντόμων κάθε καλοκαίρι, και αυτή προσφέρεται για εκμετάλλευση από τα μεταναστευτικά πουλιά. Τον χειμώνα, τα πουλιά που άφηναν το καλοκαιρινό τους σπίτι στην Ευρώπη επιβίωναν καλύτερα από αυτά που έμεναν. Σιγά-σιγά η τακτική τού να πηγαίνουν στην Ευρώπη με τις καλές προμήθειες τροφής κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και σε θερμότερες περιοχές της Αφρικής πριν φτάσει ο κρύος χειμώνας, έγινε κάτι σύνηθες.


Μεταναστεύουν όλα τα πουλιά;

Σχεδόν τα μισά είδη πουλιών που βρίσκουμε στην Ευρώπη είναι μεταναστευτικά. Περισσότερα από 2 δισεκατομμύρια πουλιά από διακόσια και περισσότερα διαφορετικά είδη της Ευρώπης επιχειρούν το ταξίδι μεταξύ Ευρώπης και Αφρικής κάθε άνοιξη και φθινόπωρο.

Είναι πραγματικά εντυπωσιακό, παρ' όλα αυτά, πώς καταφέρνουν να βρίσκουν τον δρόμο τους κατά τη διάρκεια του ταξιδιού.

Τα περισσότερα πουλιά που μεταναστεύουν αυτήν την εποχή θα περάσουν τον χειμώνα τους στην υποσαχάρια Αφρική. Υπάρχουν συγκεκριμένοι «νοητοί» μεταναστευτικοί διάδρομοι μεταξύ βόρειου και νότιου ημισφαιρίου, τους οποίους τα πουλιά ακολουθούν λόγω του ότι προσφέρουν τις ιδανικότερες συνθήκες ταξιδιού. Πολλά είδη πουλιών για παράδειγμα αποφεύγουν να διασχίζουν θάλασσα εκτός κι αν είναι απολύτως απαραίτητο, έτσι θα ακολουθήσουν διαδρομές που τους επιτρέπουν να εξοικονομήσουν ενέργεια και θα κάνουν το ταξίδι τους ευκολότερο αλλά και ασφαλέστερο.


Όλα αυτά καθιστούν και το ταξίδι της μετανάστευσης ένα δύσκολο εγχείρημα για τα πουλιά;

Το ταξίδι της μετανάστευσης είναι πράγματι ένα δύσκολο και εξαντλητικό εγχείρημα. Τα πουλιά μπορεί όχι μόνο να χάσουν τον δρόμο τους, αλλά και να πεθάνουν από ασιτία. Μπορεί να έρθουν αντιμέτωπα με μια κακοκαιρία και να αποπροσανατολιστούν. Μπορεί να προσκρούσουν σε ανθρώπινες κατασκευές όπως ανεμογεννήτριες, ηλεκτρικά καλώδια ή ογκώδη κτήρια. Μπορεί να θηρευτούν ή να παγιδευτούν παράνομα. Μπορεί να επιστρέψουν σε έναν βιότοπο ο οποίος έχει καταστραφεί, αποξηρανθεί, υποβαθμιστεί με αποτέλεσμα να μην μπορούν να βρουν πλέον εκεί τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους… Γι’ αυτό και οι προσπάθειες για την προστασία και τη διατήρηση των μεταναστευτικών πουλιών πρέπει να γίνονται τόσο σε εθνικό όσο και συντονισμένα σε διεθνές επίπεδο, ώστε να είναι ασφαλή κατά μήκος ολόκληρης της μεταναστευτικής τους διαδρομής, ξεκινώντας από τη Σουηδία μέχρι την Κένυα, αν σκεφτούμε τη μεταναστευτική διαδρομή ενός αμπελοπουλιού για παράδειγμα.

Πόσα είδη μεταναστευτικών πουλιών έχουμε στην Κύπρο;

Αυστηρώς κυπριακά πουλιά θα ονομάζαμε αυτά τα οποία είναι ενδημικά στο νησί μας, δηλαδή τη Σκαλιφούρτα, τον Τρυπομάζη και το Θουπί. Από αυτά, η Σκαλιφούρτα και μέρος του πληθυσμού του Τρυπομάζη μεταναστεύουν για να ξεχειμωνιάσουν λίγο νοτιότερα. Ο Τρυπομάζης ξεχειμωνιάζει σε χώρες της Μέσης Ανατολής, ενώ η Σκαλιφούρτα σε χώρες της Αφρικής, όπως το Σουδάν και η Αιθιοπία. Βέβαια και τα δύο αυτά είδη επιστρέφουν στην Κύπρο για να φωλιάσουν (δεν φωλιάζουν πουθενά αλλού στον κόσμο), γι’ αυτό τον λόγο έχουν αναγνωριστεί ως ενδημικά.

Από τα 400+ είδη πουλιών που έχουν καταγραφεί στο νησί μας, περίπου 280 είναι μεταναστευτικά, ένας μεγάλος αριθμός, κυρίως επειδή η Κύπρος αποτελεί μεταναστευτικό σταθμό μεταξύ Ευρώπης και Αφρικής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα μεταναστευτικών πουλιών της Κύπρου είναι το Χελιδόνι, το Φλαμίνγκο, η Κράγκα, το Μελισσοσιάχινο, ο Πελαργός, το Μαυροφάλκονο, πολλά μικροπούλλια κ.λπ.

Μιλήστε μας λίγο για τους σχηματισμούς που κάνουν τα πουλιά κατά τη διάρκεια του μεταναστευτικού τους ταξιδιού.

Τα πουλιά που ταξιδεύουν σε σχηματισμούς είναι κυρίως μεγαλόσωμα πουλιά, π.χ υδρόβια είδη όπως ερωδιοί, πελαργοί, πάπιες κ.λπ. Οι σχηματισμοί δεν είναι τυχαίοι, αλλά γίνονται με κύριο στόχο την εξοικονόμηση ενέργειας. Τα πουλιά τοποθετούνται στην καλύτερη δυνατή θέση και κτυπούν τις φτερούγες τους την κατάλληλη στιγμή, ώστε να διατηρείται μια αεροδυναμικότητα και όλα τα πουλιά να ευνοούνται από αυτήν. Μάλιστα τα μέλη ενός σχηματισμού εναλλάσσονται στις διάφορες θέσεις, ώστε να ξεκουράζονται, καθώς τα τελευταία παίρνουν περισσότερη ώθηση από αυτά που βρίσκονται πιο μπροστά.

Τι σχήματα μπορεί να δημιουργήσουν την ώρα που ταξιδεύουν;

Ο πιο γνωστός είναι ο σχηματισμός V που ισχύει για διάφορα μεγαλόσωμα είδη πουλιών. Κάτι εξίσου εντυπωσιακό είναι ο τρόπος με τον οποίο κάποια μεγαλόσωμα πουλιά αποκτούν ύψος προτού ξεκινήσουν το ταξίδι τους. Μεγάλα αρπακτικά πουλιά, πελαργοί και γερανοί, χρησιμοποιούν ρεύματα ζεστού αέρα για να ανεβούν ψηλά στον ουρανό χωρίς να σπαταλήσουν καθόλου ενέργεια. Τα πουλιά θα συνεχίσουν να ανεβαίνουν όλο και πιο ψηλά με τις φτερούγες τους τεντωμένες κάνοντας κύκλους στο ίδιο σημείο. Σε περιοχές όπου συγκεντρώνονται πολλά αρπακτικά αυτό είναι ένα υπέροχο θέαμα. Αφού αποκτήσουν αρκετό ύψος, στη συνέχεια αερογλιστρούν καλύπτοντας μεγάλες αποστάσεις, χτυπώντας τις φτερούγες τους όσο το δυνατόν λιγότερο. Χωρίς τα θερμικά ρεύματα, πολλά μεγαλόσωμα είδη πουλιών θα δυσκολεύονταν να διασχίσουν θάλασσες και ερήμους.


Η κλιματική αλλαγή πώς επηρεάζει τα μεταναστευτικά πουλιά;

Η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή έχει σοβαρές επιπτώσεις για τα μεταναστευτικά είδη ιδιαίτερα. Τα μεταναστευτικά πουλιά έχουν εξελιχθεί για να συντονίζουν τα ταξίδια τους ούτως ώστε να φτάνουν στους καλοκαιρινούς τους προορισμούς την κατάλληλη περίοδο, όταν η αφθονία των εντόμων κορυφώνεται. Με τις ραγδαίες αλλαγές στο κλίμα όμως, πολλά πουλιά φτάνουν στον προορισμό τους πλέον καθυστερημένα, αφού το καλοκαίρι ξεκινάει πιο νωρίς. Τα πουλιά καλούνται να προσαρμοστούν πολύ γρήγορα σε τέτοιες αλλαγές στα βασικά δεδομένα των βιοτόπων τους, την ίδια ώρα που αντιμετωπίζουν μια σειρά από αυξανόμενες επιπρόσθετες απειλές, και αυτές κυρίως ανθρωπογενείς.