Ιστορίες των ανθρώπων της Κύπρου συνέχεια... με τον ακούραστο Δασικό Λειτουργό του Τμήματος Δασών, Χάρη Νικολάου, να μοιράζεται μαζί μας άλλη μια σπουδαία ιστορία που έχει καταγράψει.

Κείμενο / φωτογραφίες: Χάρης Νικολάου

Η συνάντησή μας έγινε έξω από μία από τις γαλαρίες του μεταλλείου, η οποία μετά το κλείσιμό του, θάφτηκε με χώμα, κάτι που συνηθιζόταν μετά την εγκατάλειψη μεταλλείων κυρίως για σκοπούς ασφάλειας. Εντοπίστηκε από το Τμήμα Δασών, καθαρίστηκε η είσοδός της, όπως φαίνεται και στη φωτογραφία, και αποτελεί πλέον ένα μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς που κυριολεκτικά στα έγκατα της γης εργάζονταν χιλιάδες άνθρωποι για δεκαετίες, σε συνθήκες που δεν περιγράφονται με λόγια.

Πιο κάτω αυτούσιο είναι μέρος της συνομιλίας μας:

«Έμπαινα στη γαλαρία βούττημα του άστρου τζαι έφκαινα γέννημα του άστρου…

Ξεκίνησα να δουλεύκω που την ηλικία των 11 χρόνων. Επειδή οι Άγγλοι απαγόρευαν την εργοδότηση στο μεταλλείο αν ήσουν κάτω που 17 χρόνων και επειδή είχα ανάγκη να δουλέψω, συνεννοήθηκα με τον Δάσκαλο του χωρκού να κάνουμε ψεύτικο χαρτί, ότι ήμουν σχολείο πιο παλιά και να πούμε και του Παπά ότι με βάφτισε πιο παλιά. Έτσι, το χαρτί έδειχνε ότι ήμουν 17. Ε ήμουν τζαι ψηλή κοπέλα, εν εκαταλάβουμουν, επήρα τους το και έπιασα δουλειά.

Μπαίναμε στη γαλαρία, φτάναμε σε ένα μεγάλο λάκκο, εκεί ήταν το βίντζι που κατέβαινε κάτω… υπήρχαν άντρες που γέμωναν τον κάδο με υλικό και εμείς τραβούσαμε το υλικό πάνω… Το υλικό είχε χρώμα μαύρο και άσπρο: μέσα στο άσπρο ήταν το χρυσάφι. Χωρίζαμε το υλικό σε ψιλό και χοντρό. Το ψιλό πήγαινε στο χημείο του μεταλλείου για ανάλυση, το χοντρό ήταν ο πυρίτης και πήγαινε κάτω στην παραλία, στους Μαυραλίες...

Εδούλευκε πολύς κόσμος στις γαλαρίες του Μεταλλείου, Τούρκοι και Γρισκιανοί... ούλλοι μαζί. Εδούλευκε κόσμος από όλα τα χωρκά της περιοχής: Πωμός, Αργάκα, Κινούσα, Στενή, Περιστερώνα, Λυσός, Φιλούσα. Πολύς κόσμος! Αν έσυρνες σελίνι μες την γαλαρία εν έππεφτε χαμέ.

Πληρωνόμασταν κάθε Σάββατο εφτά σελίνια: αγοράζαμε ένα μαχαλεπί με μιαν εικοσάρα και τα υπόλοιπα τα πέρναμε στο χωρκό.

Όταν σχόλανα ξεκινούσα με τα πόθκια τζαι πήαινα στη Στενή που ήταν το σπίτι μου… την επόμενη μέρα το ίδιο…για 7 γρόνια…

Μια μέρα μάς είπε ένας που τους επιστάτες μας, ο Ευκλείδης, ότι ‘αύριο θα θκιώξουμε κοπέλες που τα γύρω χωρκά γιατί θα φέρουμε 11 γεναίτζιες που τον Κάμπο της Τσακκίστρας, δυνατές, ψηλές που θα σώνουν παραπάνω που εσάς...’.

Παρατηρούμε γύριση μέρα, φτάνει ένα αυτοκίνητο και κατεβαίνουν κάτι κοπέλες ψηλές ως τζειπάνω… Ζάβαλλε μου, εγώ ήμουν 11 χρονών… Εγύρεψα και είπα σε δύο άντρες που έξερα, βάρτε με μες την μέση σας να δουλεύκω πέρκι εν με θκιώξουν. Ξεκινούμε δουλειά τζαι θορώ μετά που λλίη ώρα να φεύκει μια που τες νέες που ήρταν, άλλη πίσω της… Εφκήκαν ούλλες που τη γαλαρία… Λαλούν του επιστάτη ‘εμείς έτσι δουλειά εν κάμνουμε, θα φύουμε…’, τζαι εφύαν ούλλες.

«Μετά που τούτο εβάλαν με τζαι επιστάτισσα… ήμουν μιτσιά αλλά ήμουν ‘Σατανεμένη’! Λαλώ στις άλλες κοπέλες ‘κόρη κάτσετε!’, εφοηθήκαν, είπα τους ‘μεν φοάστε, κάτσετε’. Έρκεται ένας που τους Επιστάτες που ήταν Τούρκος -αν πέθανε, Θεός μακαρίσει τον, ήταν καλό πλάσμα- και ρωτά με: ‘τι είναι Θάλεια, γιατί εκάτσετε;’. Είπα του ‘Κύριε, είπετε θα μας θκιώξετε ούλλες τζαι θα φέρετε πιο δυνατές. Ε πούντες; Αφού εφύαν… ε κάμνουμε απεργία!’. Εμείναν ούλλες και με έβλεπαν… ‘Εντάξει’, λαλεί μου ο Επιστάτης, ‘θα πάω στον Διευθυντή, που ήταν Άγγλος, και θα του αναφέρω το παράπονό σας…’. Επέστρεψε και φωνάζει: ‘Θάλεια, μισό σελίνι αύξηση’, είπε ο Διευθυντής! ‘Άτε κοπέλες πιάστε δουλειά’, λαλώ τους. ‘Εκαταφέραμέ τα!’. Σου ορκίζομαι έτσι έγινε, εν λαλώ ψέματα. Μπορείτε να ρωτήσετε πλάσματα να σας πουν πόσον εδούλευκα: 100 βουρνιές κουγκρί εβούρνιζα τες και δεν έπναζα!

Έζησα και το ατύχημα του αδερφού μου: εδούλευκε τζαι αυτός σε άλλη γαλαρία του μεταλλείου. Έσκασε η γαλαρία και ετσίλλησέ τον. Έγινε καλά όμως και συνέχισε να δουλεύκει μετά που έγινε καλά.

Σε ένα άλλο ατύχημα, ένας Τούρκος πήγε να φκάλει έναν νεαρό, Γρισκιανό, που έπεσε σε ένα λάκκο της γαλαρίας, δεν τα κατάφερε και πέθαναν και οι δύο. Ήταν και οι δύο από το Προδρόμι. Ήταν Τούρκος, αλλά Θεός μακαρίσει τον. Επερνούσαμε καλά με τους Τούρκους…

Στο μεταλλείο δούλεψα για 7 συνεχόμενα χρόνια, χωρίς σταματημό…».

ΥΓ 1: Η κ. Θάλεια Νικολάου Ταμπουτσιάρη, πέθανε λίγο καιρό μετά την συνάντησή μας, στις 18/7/2020, σε ηλικία 96 χρονών. Δεν έκανε δικά της παιδιά, έχει όμως συγγενείς που ζουν σε διάφορα χωριά του διαμερίσματος Πόλις Χρυσοχούς.

ΥΓ 2: Το μεταλλείο της Λίμνης, όπως και όλα τα άλλα μεταλλεία χαλκού της Κύπρου, έτυχε εκτεταμένης εκμετάλλευσης κατά την Αρχαιότητα. Η σύγχρονη όμως εκμετάλλευση του ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του 1930. Λόγω των εκτεταμένων επιφανειακών εκσκαφών, σχηματίσθηκε μικρή λίμνη πάνω από το χαλκούχο κοίτασμα, εξ ου και το όνομα της περιοχής. Η πρώτη παραγωγή και εξαγωγή χαλκούχου μεταλλεύματος έγινε το 1937 και συνεχίστηκε σε μικρή κλίμακα μέχρι το 1955. Μετά το 1955 άρχισε η μεγάλης κλίμακας εκμετάλλευση του κοιτάσματος με τη μέθοδο της επιφανειακής αποκάλυψης. Οι εργασίες συνεχίστηκαν μέχρι το 1979 οπότε, λόγω εξάντλησης των αποθεμάτων, το μεταλλείο έκλεισε και εγκαταλείφθηκε.

Κατά την περίοδο 1939-1944 έγινε εκμετάλλευση του οξειδωμένου μέρους του κοιτάσματος, για χρυσό και άργυρο. Κατά την περίοδο αυτή παρήχθησαν και εξήχθησαν 1183 κιλά χρυσού και 5454 κιλά αργύρου. Εκτός από το κοίτασμα της Λίμνης, στην ίδια περιοχή ανακαλύφθηκαν κατά την περίοδο 1950-1956 άλλα τρία μικρά κοιτάσματα, δυο κοντά στο χωριό Κινούσα και ένα, νοτιοανατολικά του μεταλλείου της Λίμνης.

*Ευχαριστώ τον Αν. Δασικό Λειτουργό Φειδία Χαραλάμπους και τον Δασοπυροσβέστη Λευτέρη Κλείτου για την βοήθεια.