Καλικάτζαροι, σκαλαπούνταροι και πλανητάριοι, αυτοί είναι μόνο μερικοί από τους όρους που έχουν χρησιμοποιηθεί από διάφορες κουλτούρες και παραδόσεις της ελληνικής και κυπριακής κοινωνίας για αυτά τα φανταστικά όντα που βρίσκονται καλά ριζωμένα στους αστικούς θρύλους και μύθους μας.

Όπως αναφέρει στο βιβλίο «Δεισιδαιμονίες και μαγεία στην Κύπρο του χθες», ο Ιωάννης Ιωνάς, οι σκαλαπούνταροι δεν ανήκουν στις κατηγορίες των δαιμονίων, των μόνιμων ή των περιπλανώμενων στοιχειών. Χαρακτηρίζονται ως κακοποιητικά όντα τα οποία αρέσκονται στο να βασανίζουν τους ανθρώπους και πιστεύεται πως προέρχονται από παιδιά ανθρώπων τα οποία πέθαναν αβάφτιστα.

Ο μύθος τους

Ο μύθος τους γνωστός: Κατά τη διάρκεια του χρόνου βρίσκονται στον κάτω κόσμο και προσπαθούν να κόψουν το δέντρο που κρατά πάνω του τη Γη, μέχρι που φθάνουν ένα βήμα πριν το κόψουν και τότε, την περίοδο των Χριστουγέννων, σταματούν φοβούμενοι ότι αν καταφέρουν να το κόψουν θα πέσει πάνω τους η Γη και θα τους πλακώσει. Έτσι αποφασίζουν να φύγουν από τον κάτω κόσμο, να ανέβουν στη Γη μέσα από πηγάδια και πηγές ή πάνω σε ναυάγια και άλλα είδη πλοίων και να βασανίσουν τους ανθρώπους μέχρι τα Θεοφάνια. Τότε επιστρέφουν πίσω στο δέντρο, το οποίο έχει ξαναμεγαλώσει και πιάνουν δουλειά για άλλη μια χρονιά. Ο κύκλος αυτός επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο.

Η μέρα που έρχονται στη Γη οι καλικάντζαροι πιστεύεται πως είναι η 24η Δεκεμβρίου, την ώρα που γίνεται η κωδωνοκρουσία του εσπερινού για το ξεκίνημα των Δωδεκαήμερων και αποχωρούν στις 12 τα μεσάνυχτα της 5ης Ιανουαρίου, που γυρίζει η μέρα για να μπει η 6η.

Αδίστακτα party animals

Στο βιβλίο, οι καλικάντζαροι χαρακτηρίζονται ως πολύ πιο επικίνδυνοι από άλλα στοιχειά που πιστεύεται σε παραδόσεις ότι κατοικούν μόνιμα στη Γη, αφού μόλις ελευθερωθούν από τον κάτω κόσμο διακατέχονται από μια τόσο μεγάλη και αχαλίνωτη επιθυμία για διασκέδαση που μπορούν να προκαλούν πέραν από τον βασανισμό, μέχρι και τον θάνατο σε ανθρώπους.

Κατά τη διάρκεια των Δωδεκαήμερων κρύβονται από το φως της ημέρας, αλλά όταν νυχτώσει διακινούνται σε διάφορα παράξενα και σκοτεινά μέρη, ενώ φαίνεται πως προτιμούν χώρους οι οποίοι είναι κοντά σε ποταμούς και κόλυμπους, κοντά σε χολέτρες (υδρορροές), γούρνες, ποταμοσιές, λαξιές, πηγές, πηγάδια, γεφύρια και απομονωμένους τόπους που προκαλούν ανατριχίλα και τρομάρα.

Ένας από τους κίνδυνους που μπορεί να αντιμετωπίσει κάποιος που θα βρεθεί απέναντι σε έναν σκαλαπούνταρο είναι το χαστούκι του, το οποίο πιστεύεται ότι μπορεί να προκαλέσει τύφλωση στο ένα ή και στα δύο μάτια, να στραβώσει το στόμα ή ακόμα και ολόκληρο το κορμί, ενώ βρέφη και λεχώνες κινδυνεύουν μέχρι και να πεθάνουν.

Γνωστοί για τα ξέφρενα γλέντια τους που διαρκούν από τα μεσάνυχτα μέχρι τα χαράματα, συνοδευόμενα από βιολιά και τύμπανα, αν δουν κατά τη διάρκεια του γλεντιού τους έναν αλαφροΐσκιωτο, τον προσκαλούν στο γλέντι για να τον μεθύσουν και να το πάρουν μαζί τους.

Σύμφωνα με την παράδοση, μπορούν επίσης να μεταμορφωθούν και σε ζώα φορτίου και προσπαθούν να ξεγελάσουν περαστικούς ούτως ώστε να τους καβαλικέψουν, με απώτερο σκοπό να τους ρίξουν με δύναμη μετά την ανάβασή τους για να τους σακατέψουν ή να τους σκοτώσουν.

Σύμφωνα με θρύλους και ιστορίες, όσοι μπορούν να δουν τους καλικάντζαρους, οι λεγόμενοι αλαφροστοισειώτες (αλαφροΐσκιωτος), τούς περιγράφουν ως όντα που έχουν μορφές διαφόρων άγριων ή και εξημερωμένων ζώων. Λέγεται επίσης πως κάποτε είχαν την ικανότητα να μεταμορφώνονται και σε ανθρώπους καλυμμένους με άσπρα ή κόκκινα ρούχα ή ακόμα και σε μωρά, τα οποία έκλαιγαν και ζητούσαν τη βοήθεια των περαστικών.

Τα γλέντια των καλικάντζαρων είναι προφανώς επικίνδυνα για τους ανθρώπους, γι’ αυτό σύμφωνα με όσα αναφέρονται στην έρευνα του κ. Ιωνά, αν κάποιος καταλάβαινε πως βρισκόταν σε ένα τέτοιο γλέντι, έπρεπε να κάνει τον σταυρό του στο ποτήρι του ή να πει το όνομα του Χριστού, έτσι ώστε να κάνει τους «έξω από εδώ» να εξαφανιστούν.


Συμπεριφέρονταν ενίοτε και σαν άνθρωποι

Σύμφωνα με άλλες διηγήσεις, οι καλικάντζαροι και οι «καλές γεναίτζιες (νεράιδες)», συμπεριφέρονταν και σαν κανονικοί άνθρωποι, αφού ιστορίες αναφέρουν πως υπήρξαν περιπτώσεις όπου μια καλικαντζάρα ζητούσε τη βοήθεια μιας γυναίκας για να γεννήσει.

«Τιτσίν-τιτσίν λουκάνικον»

Υπήρχε κάποτε και ίσως υπάρχει ακόμα, κόσμος ο οποίος βλέπει τους καλικάντζαρους από μια άλλη οπτική γωνιά και δεν τούς φοβάται.

Αν κάποιος ήθελε έναν δούλο για να του κάνει όλα τα θελήματα κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου, έπρεπε να πιάσει έναν καλικάντζαρο και να τον δέσει με μια κόκκινη λινή κλωστή στο πόδι.

Η πιο κάτω ίσως αποτελεί γητειά που χρησίμευε στο δέσιμο των καλικάντζαρων και είναι… αρκετά γνώριμη:

«Φέρτε κλωστήν αμόλυντην

και κόκκινον μετάξιν

να δέσω το σκαλαπουνταρίν,

να δούμεν αν ταράξει.

Τιτσίν-τιτσίν λουκάνικον

μασιαίριν μαυρομάνουρον,

να φάμεν τζιαι να φύουμεν».