Όπως είναι γνωστό, η συντριπτική πλειοψηφία του αρχαίου ελληνικού δράματος δεν έχει επιβιώσει μέχρι τις μέρες μας. Από τους εκατοντάδες Έλληνες τραγικούς συγγραφείς που ήκμασαν στην αρχαιότητα, μόνο τρεις έχουν έργα που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα, ολοκληρωμένα με τα δικά τους ονόματα: Αισχύλος, Σοφοκλής και Ευριπίδης. Όσον αφορά στον τελευταίο, τουλάχιστον ενενήντα πέντε έργα που αποδίδονται σε αυτόν, κυκλοφορούσαν στην αρχαιότητα. Από αυτά, μόνο δεκαεννέα έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα ολοκληρωμένα και μόνο δεκαοκτώ από αυτά είναι στην πραγματικότητα δικά του. (Ένα από τα σωζόμενα έργα που του αποδίδονται, ο «Ρήσος», είναι γενικά αποδεκτό από τους σύγχρονους μελετητές ότι είναι έργο διαφορετικού θεατρικού συγγραφέα που εσφαλμένα αποδίδεται στον Ευριπίδη.)

Πολλά από τα χαμένα έργα του Ευριπίδη, ωστόσο, δεν έχουν χαθεί εντελώς, αλλά σώζονται αποσπασματικά είτε μέσω έμμεσων παραπομπών σε έργα μεταγενέστερων συγγραφέων, είτε σε παπύρους που έχουν ανακαλυφθεί στην Αίγυπτο τον τελευταίο περίπου ενάμιση αιώνα. Μερικά από αυτά τα θραύσματα είναι τόσο μεγάλα καλύπτοντας ολόκληρες σκηνές ενός έργου, ενώ άλλα είναι αρκετά σύντομα όσο μια μόνο λέξη.

Σπουδαία ανακάλυψη στον χώρο των κλασικών σπουδών

Μετά από μήνες εντατικής εξέτασης, δύο μελετητές του Τμήματος Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Κολοράντο στο Μπόλντερ αποκρυπτογράφησαν και ερμήνευσαν νέα σημαντικά θραύσματα έργων του Ευριπίδη, τα οποία πιστεύουν ότι είναι τα σημαντικότερα που έχουν βρεθεί εδώ και περισσότερο από μισό αιώνα.

Τον Νοέμβριο του 2022, ο Basem Gehad, αρχαιολόγος του αιγυπτιακού υπουργείου Τουρισμού και Αρχαιοτήτων, έστειλε στην Yvona Trnka-Amrhein, επίκουρη καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών στο Μπόλντερ, τη φωτογραφία ενός παπύρου που ανακαλύφθηκε στον αρχαίο χώρο της Φιλαδέλφειας στην Αίγυπτο. Η Φιλαδέλφεια ήταν αρχαία ελληνιστική πόλη στην Κάτω Αίγυπτο που ιδρύθηκε από τον Πτολεμαίο Β΄, στη σημερινή περιοχή της Νταρμπ Γερζέ, στην έρημο στα βορειοανατολικά του Φαγιούμ. Από τις εκεί ανασκαφές έχουν ανακτηθεί πολλά καθημερινά αντικείμενα και πολλοί πάπυροι. Ο Basem Gehad και η Yvona Trnka-Amrhein έχουν συνεργαστεί ξανά, μάλιστα ανακάλυψαν πρόσφατα το πάνω μέρος ενός κολοσσιαίου αγάλματος του αρχαίου Αιγύπτιου Φαραώ Ραμσή Β' στο κοινό ανασκαφικό τους έργο στην Ερμούπολη τη Μεγάλη (πρόκειται για την αρχαία αιγυπτιακή πόλη Κμουν).

Η Yvona Trnka-Amrhein άρχισε να μελετά τη φωτογραφία υψηλής ανάλυσης του παπύρου (ο αιγυπτιακός νόμος απαγορεύει την αφαίρεση οποιουδήποτε αντικειμένου από τη χώρα), εξετάζοντας εξονυχιστικά τις 98 γραμμές του.

Μελετώντας μήνες και χρησιμοποιώντας την ολοκληρωμένη, ψηφιοποιημένη βάση δεδομένων αρχαίων ελληνικών κειμένων που διατηρεί το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια Irvine, κατάλαβε ότι βρίσκεται μπροστά σε άγνωστα κυρίως αποσπάσματα από χαμένα ευριπίδεια θεατρικά έργα.

Η Trnka-Amrhein κάλεσε αμέσως τον ειδικό στον Ευριπίδη, καθηγητή John Gibert, μέντορά της, όπως τον αποκαλεί, ο οποίος μελετά την ελληνική ποίηση, ιδιαίτερα την τραγωδία και την κωμωδία, και έχει γράψει μεταξύ άλλων και το «Euripides and the Development of Greek Tragedy», και ξεκίνησαν μαζί μια πολύμηνη εξαντλητική δουλειά, μελετώντας σχολαστικά μια υψηλής ανάλυσης φωτογραφία του παπύρου 10,5 τετραγωνικών ιντσών (27 περίπου εκατοστών).

Τελικά βεβαιώθηκαν ότι δούλευαν με νέο αποσπασματικό υλικό από δύο έργα του Ευριπίδη, τον «Πολύειδο» (ή «Πολύιδο») και την «Ινώ». Είκοσι δύο από τους στίχους ήταν προηγουμένως γνωστοί σε ελαφρώς ποικίλες εκδοχές, αλλά «το 80% ήταν ολοκαίνουργιο υλικό», λέει ο Gibert, σημειώνοντας ότι «δεν έχει υπάρξει εύρημα αυτής της σημασίας από τη δεκαετία του 1960». «Αυτός είναι ένας μεγάλος και ασυνήθιστος πάπυρος για την εποχή μας», λέει η Trnka-Amrhein. «Είναι μεγάλη υπόθεση στον τομέα μας».

Εκ νέου αφήγηση ενός κρητικού μύθου

Ο Πολύειδος (περίφημος μάντης της Κορίνθου) διηγείται έναν αρχαίο κρητικό μύθο στον οποίο ο βασιλιάς Μίνωας και η βασίλισσα Πασιφάη απαιτούν από αυτόν να αναστήσει τον γιο τους, πρίγκιπα Γλαύκο, που είχε πνιγεί σε μια δεξαμενή με μέλι.

«Στην πραγματικότητα, υπάρχει ένα σχετικά αίσιο τέλος. Δεν είναι μια από αυτές τις τραγωδίες όπου όλοι καταλήγουν νεκροί», λέει η Trnka-Amrhein. «Ο Πολύειδος είναι σε θέση να αναστήσει το αγόρι χρησιμοποιώντας ένα βότανο που είδε να το χρησιμοποιεί ένα φίδι για να αναστήσει ένα άλλο. Ο πάπυρος περιέχει μέρος μιας σκηνής στην οποία ο Μίνωας και ο Πολύειδος συζητούν για την ηθική της ανάστασης των νεκρών».

Σύμφωνα με τον μύθο, ο Μίνωας έκλεισε τον Πολύειδο κάπου μαζί με το νεκρό σώμα του Γλαύκου και τον διέταξε να ξαναδώσει ζωή στον γιο του. Ο Πολύειδος είδε να προχωρά προς το σώμα του Γλαύκου ένα φίδι και από φόβο μη μαγαρίσει το σώμα του νεαρού, το σκότωσε. Τότε, εμφανίστηκε ένα δεύτερο φίδι το οποίο, βλέποντας το πρώτο νεκρό, έφυγε και επέστρεψε έχοντας στο στόμα του ένα χόρτο, με το οποίο άγγιξε το νεκρό φίδι και αμέσως αυτό αναστήθηκε. Ο Πολύειδος άρπαξε τότε το χόρτο, άγγιξε με αυτό τον νεκρό Γλαύκο και αυτός αναστήθηκε.

Στον πάπυρο βρέθηκε άγνωστο υλικό και από ένα ακόμα αποσπασματικό έργο του Ευριπίδη, την «Ινώ». «Η “Ινώ” παραλίγο να γίνει ένα από τα πιο γνωστά έργα του Ευριπίδη», λέει ο Gibert. «Μέρος του κειμένου ήταν χαραγμένο σε βράχους στην Αρμενία, οι οποίοι καταστράφηκαν κατά τις σύγχρονες συγκρούσεις. Ευτυχώς, στις αρχές του 20ού αιώνα Ρώσοι μελετητές είχαν διατηρήσει τις εικόνες σε σχέδια».

«Η Ινώ είναι θεία του Έλληνα θεού Διόνυσου και μέλος της βασιλικής οικογένειας της Θήβας. Σε παλαιότερα γνωστά κομμάτια ενός σχετικού θεατρικού έργου, η Ινώ είναι μια κακιά μητριά που σκοπεύει να σκοτώσει τα παιδιά του συζύγου της, του Θεσσαλού βασιλιά, από προηγούμενο γάμο. Το νέο κομμάτι εισάγει μια νέα πλοκή», λέει η Trnka-Amrhein. «Μια άλλη γυναίκα είναι η κακιά μητριά και η Ινώ είναι το θύμα», λέει. «Η τρίτη σύζυγος του βασιλιά προσπαθεί να εξαφανίσει τα παιδιά της Ινώς. Σε ένα γύρισμα της τύχης, σκοτώνει τα δικά της παιδιά και αυτοκτονεί. Είναι μια πιο παραδοσιακή τραγωδία: θάνατος, χάος, αυτοκτονία».

Η Ινώ ήταν κόρη του Κάδμου και της Αρμονίας, κόρης του Άρη και της Αφροδίτης. Η ευρύτερη οικογένειά της και ο θηβαϊκός κύκλος στον οποίο ανήκει εμπλέκονται σε ιστορίες γύρω από τον Διόνυσο και σε ιστορίες μεταμορφώσεων και μεταστάσεων.

Η αδελφή της, Σεμέλη, ήταν η μητέρα του Διόνυσου, αλλά η Ινώ, μαζί με τις άλλες δύο αδελφές της, την Αυτονόη και την Αγαύη, αρνούνται τη θεϊκή καταγωγή του ανιψιού τους. Η Αγαύη σε κατάσταση μανίας διαμελίζει τον γιο της Πενθέα, ο γιος της Αυτονόης Ακταίωνας διαμελίζεται από τα σκυλιά του και μεταμορφώνεται σε ελάφι, η Ινώ μαζί με τον γιο της Μελικέρτη πέφτουν στη θάλασσα και οι θεοί τούς κάνουν αθάνατους. Ο αδελφός της, Πολύδωρος, είναι ο γενάρχης των Λαβδακιδών.

Μια ευριπίδεια παραλλαγή, στην αποσπασματικά σωσμένη τραγωδία, θέλει την Ινώ και τα παιδιά της θύματα της τρίτης γυναίκας του Αθάμαντα (ήρωα της Θεσσαλίας και της Βοιωτίας, βασιλιά του Ορχομενού), της Θεμιστώς, που του χάρισε άλλα δυο αγόρια, τον Σφίγγιο και τον Ορχομενό. Ο γάμος έγινε όταν η Ινώ άφησε σύζυγο και παιδιά για να ανεβεί στον Παρνασσό ως Βάκχη και σύντροφος του ανιψιού της Διόνυσου, που τον είχε αναθρέψει. Όταν ο Αθάμαντας έμαθε ότι η Ινώ ζούσε στο βουνό, την έφερε πίσω, δούλα στην υπηρεσία της Θεμιστώς, στην πραγματικότητα για να την έχει κρυφά σαν γυναίκα του. Η Θεμιστώ σχεδίαζε να σκοτώσει τα παιδιά της Ινώς και, θέλοντας συνεργό στο έργο της, απευθύνθηκε στη νεοφερμένη (της οποίας την ταυτότητα δεν ήξερε), της εμπιστεύτηκε τα σχέδιά της και της ζήτησε να σκεπάσει τα παιδιά της με άσπρα σκεπάσματα και της Ινώς με μαύρα, ώστε μέσα στη νύχτα να ξεχωρίσει τους προγονούς της και να τους σκοτώσει. Η Ινώ έπραξε ακριβώς τα αντίθετα, η Θεμιστώ σκότωσε τους γιους της και, όταν κατάλαβε τι είχε γίνει, αυτοκτόνησε.

Οι δυο κλασικιστές πιστεύουν ότι σε ζητήματα όπως η ανακάλυψη νέων θραυσμάτων κειμένων υπάρχει πάντα χώρος για ερμηνείες και τέτοιοι τολμηροί ισχυρισμοί πρέπει να τυγχάνουν προσεκτικής εξέτασης από άλλους ειδικούς. Έχουν υποβάλει τα δικά τους επιχειρήματα προς εξέταση σε 13 εμπειρογνώμονες στην Ουάσιγκτον, τον Ιούνιο, και έχουν πάρει πράσινο φως για την πρώτη δημοσίευση τον Αύγουστο.

Τον Σεπτέμβριο θα φιλοξενήσουν το Ninth Fountain Symposium στην πανεπιστημιούπολη του CU Boulder, με την υποστήριξη της επί χρόνια κατοίκου του Μπόλντερ και λάτρη των κλασικών Dr. Celia M. Fountain. Στην εκδήλωση θα συμμετέχουν τρεις επιφανείς ειδικοί: ο καθηγητής Paul Schubert, ένας Ελβετός ειδικός στην παπυρολογία, η ειδική στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία και το δράμα Laura Swift του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και η καθηγήτρια Sarah Iles Johnston, ειδική στην ελληνική θρησκεία από το Πανεπιστήμιο του Οχάιο. Μαζί τους θα είναι η Trnka-Amrhein, ο Gibert και η αναπληρώτρια καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών Laurialan Reitzammer.

Σκοπεύουν να παρουσιάσουν τα ευρήματά τους προς συζήτηση στο Dartmouth και το Harvard. «Αισθανόμαστε εξαιρετικά τυχεροί που δουλέψαμε πάνω σε αυτό το υλικό και ανυπομονούμε για τις αντιδράσεις του κόσμου», λέει η Trnka-Amrhein.

Με πληροφορίες από Lifo, Tales of Times Forgotten