Είναι από τις πιο ανατριχιαστικές εικόνες του Ολοκαυτώματος: ένας Ναζί στρατιώτης με γυαλιά σημαδεύει με το πιστόλι του το κεφάλι ενός άνδρα που γονατίζει με κοστούμι, μπροστά σε έναν λάκκο γεμάτο πτώματα. Γύρω από τη σκηνή, στέκονται Γερμανοί στρατιώτες.

Η φωτογραφία, που τραβήχτηκε στη σημερινή Ουκρανία, ήταν για χρόνια γνωστή λανθασμένα ως «Ο τελευταίος Εβραίος στη Βίνιτσα» και για δεκαετίες περιβαλλόταν από μυστήριο.

Τα ευρήματα του Γιούργκεν Ματέους

Ο Γερμανός ιστορικός Γιούργκεν Ματέους, με έδρα τις ΗΠΑ, επί χρόνια συνέλεγε με κόπο κομμάτια του παζλ και με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης είναι πλέον βέβαιος ότι έχει ταυτοποιήσει τον Ναζί που πάτησε τη σκανδάλη και αποτυπώθηκε σε αυτή την εικόνα του Ολοκαυτώματος.

Σύμφωνα με τα ευρήματα που δημοσίευσε στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Ιστορικών Σπουδών Zeitschrift für Geschichtswissenschaft, η σφαγή πραγματοποιήθηκε στις 28 Ιουλίου 1941, πιθανότατα νωρίς το απόγευμα, στο φρούριο του Μπερντίτσιβ.

Η πόλη, που βρισκόταν 150 χλμ. νοτιοδυτικά του Κιέβου και 90 χλμ. βόρεια της σημερινής Βίνιτσα, υπήρξε επί αιώνες ζωντανό κέντρο εβραϊκής ζωής. Για πολλά χρόνια πιστευόταν εσφαλμένα ότι η σφαγή έγινε στη Βίνιτσα.

Η ταυτότητα του εκτελεστή

Το Εinsatzgruppe C, ένα από τα κινητά αποσπάσματα που δρούσαν στις κατεχόμενες σοβιετικές περιοχές, είχε ξεκινήσει «εκκαθαρίσεις από Εβραίους και αντάρτες» λίγες ημέρες πριν από την επίσκεψη του Αδόλφου Χίτλερ στην περιοχή.

Μεταξύ αυτών ήταν ο Γιάκομπους Όννεν, καθηγητής γαλλικών, αγγλικών και γυμναστικής, γεννημένος το 1906 στο γερμανικό χωριό Τίχελβαρφ, κοντά στα ολλανδικά σύνορα.

Ο Ματέους περιέγραψε μια «σταδιακή διαδικασία» που συνδύαζε την παραδοσιακή έρευνα σε σκονισμένα αρχεία, τυχαίες ανακαλύψεις, συμβολή συναδέλφων και την πρωτοποριακή βοήθεια εθελοντών από την ομάδα δημοσιογραφίας ανοιχτού κώδικα Bellingcat.

«Η ταύτιση, απ’ ό,τι μου λένε οι τεχνικοί ειδικοί, είναι ασυνήθιστα υψηλή σε ποσοστό σύμφωνα με τον αλγόριθμο», δήλωσε ο Ματέους.

Προκαταρκτική έρευνα που είχε δημοσιεύσει πέρσι επέτρεψε στον ιστορικό να αποκαλύψει την ημερομηνία, τον τόπο και τη μονάδα που εμπλέκονταν στη μαζική εκτέλεση, γεγονός που τράβηξε την προσοχή των γερμανικών μέσων ενημέρωσης.

Το μυστήριο των επιστολών

Ένας αναγνώστης ήρθε τότε σε επαφή μαζί του και είπε ότι πίστευε – με βάση επιστολές της εποχής που διασώζονταν στην οικογένειά του – ότι ο εκτελεστής ήταν ο θείος της συζύγου του, Γιάκομπους Όννεν.

Οι συγγενείς είχαν καταστρέψει επιστολές από το ανατολικό μέτωπο τη δεκαετία του 1990, όμως διατηρούσαν ακόμα φωτογραφίες του. Αυτές μπόρεσαν να αξιοποιηθούν από τους εθελοντές του Bellingcat σε ανάλυση εικόνας με τεχνητή νοημοσύνη.

«Οι ειδικοί της τεχνητής νοημοσύνης μου λένε ότι, επειδή πρόκειται για ιστορική φωτογραφία, είναι πιο δύσκολο να φτάσεις σε ποσοστά ταύτισης 98 ή 99,9% όπως στη σύγχρονη εγκληματολογική έρευνα», είπε ο Ματέους.

Ωστόσο, η ισχυρή ομοιότητα σε συνδυασμό με βουνό από έμμεσες αποδείξεις του έδωσαν την αξιοπιστία να προχωρήσει στη δημοσίευση.

«Τα ψηφιακά εργαλεία στις ανθρωπιστικές επιστήμες έχουν αυξηθεί μαζικά τα τελευταία χρόνια, αλλά συνήθως χρησιμοποιούνται για την επεξεργασία μεγάλων όγκων δεδομένων, όχι τόσο για ποιοτική ανάλυση», είπε για τις δυνατότητες της ΤΝ στον τομέα του. «Αυτό δεν είναι το μαγικό όπλο είναι ένα εργαλείο ανάμεσα σε πολλά. Ο ανθρώπινος παράγοντας παραμένει κεντρικός».

Ο Όννεν, που είχε ενταχθεί στο ναζιστικό κόμμα πριν ακόμη αναλάβει την εξουσία ο Χίτλερ το 1933, προερχόταν από μορφωμένη οικογένεια και στα νιάτα του απολάμβανε «ταξίδια και μελέτη ξένων γλωσσών», όπως είπε ο ιστορικός.

«Και μετά έρχεται η αποστολή του στην Ανατολή, κι εδώ βρίσκεται», είπε. «Το κίνητρο είναι από τα πιο δύσκολα ερωτήματα. Ο τρόπος που ποζάρει, ο τρόπος που παρουσιάζει τον εαυτό του – πιστεύω ότι είχε σκοπό να εντυπωσιάσει».

Ο Όννεν δεν προήχθη ποτέ σε υψηλό βαθμό και σκοτώθηκε στη μάχη τον Αύγουστο του 1943.

«Η συμμετοχή σε τέτοιες εκτελέσεις θεωρούνταν δεδομένη και δεν σου έδινε κανενός είδους πλεονέκτημα σε αυτές τις μονάδες δολοφονίας», σημείωσε ο Ματέους.

Λυπήθηκε που οι επιστολές που είχε στείλει ο Όννεν από το μέτωπο – και που θα μπορούσαν να προσφέρουν εικόνα για την ιδεολογία του – είχαν καταστραφεί. Ο συγγενής, ωστόσο, που είχε έρθει σε επαφή μαζί του, τις είχε διαβάσει δεκαετίες πριν και τις περιέγραψε ως «τετριμμένες».

Ο Ματέους, μέχρι την περασμένη άνοιξη, ήταν επικεφαλής του ερευνητικού τμήματος του Μουσείου Μνήμης του Ολοκαυτώματος των ΗΠΑ στην Ουάσιγκτον, όπου εργαζόταν από το 1994.

Η αναζήτηση του θύματος

Το πιο πρόσφατο βιβλίο του, Gerahmte Gewalt (Πλαισιωμένη Βία), εξετάζει τα φωτογραφικά άλμπουμ που συνέτασσαν οι Γερμανοί στο ανατολικό μέτωπο κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ο ιστορικός δήλωσε «σχεδόν βέβαιος» ότι η φωτογραφία της σφαγής στο Μπερντίτσιβ – από την οποία σώζονται αρκετά αντίγραφα – τραβήχτηκε από συνάδελφο στρατιώτη, και σημείωσε ότι τέτοια στιγμιότυπα θεωρούνταν «τρόπαια» από τα λουτρά αίματος εναντίον αμάχων.

Από τους περίπου 20.000 Εβραίους που ζούσαν στο Μπερντίτσιβ όταν κατέφθασαν οι Γερμανοί το 1941, είχαν απομείνει μόλις 15 στις αρχές του 1944, σύμφωνα με το περιοδικό Der Spiegel που κάλυψε τη νέα έρευνα.

«Αυτές οι μαζικές εκτελέσεις συνεχίστηκαν με αυτήν τη μορφή μέχρι την τελευταία ημέρα της γερμανικής κατοχής στην Ανατολή», τόνισε ο Ματέους.

«Πιστεύω ότι αυτή η φωτογραφία πρέπει να είναι εξίσου σημαντική με την εικόνα της πύλης του Άουσβιτς, γιατί μας δείχνει τη χειρωνακτική φύση της γενοκτονίας – την άμεση αντιπαράθεση ανάμεσα στον δολοφόνο και το θύμα».

Ο ιστορικός πρόσθεσε ότι τα εκτεταμένα φωτογραφικά και γραπτά τεκμήρια που έστελναν στο σπίτι τους οι Γερμανοί στρατιώτες καταρρίπτουν τον μύθο ότι ο γερμανικός πληθυσμός δεν γνώριζε για τη γενοκτονία που διαπραττόταν στο όνομά τους.

Το ερευνητικό του έργο περιλαμβάνει επίσης την αναζήτηση της ταυτότητας του θύματος στη φωτογραφία του Μπερντίτσιβ. Συνεργάζεται με τον Ουκρανό ιστορικό Αντρίι Μαχαλέτσκιι, χρησιμοποιώντας σοβιετικά αρχεία τοπικών κοινοτήτων.

Η τεχνητή νοημοσύνη ίσως φανεί χρήσιμη και σε αυτήν την έρευνα, εάν βρεθούν συγκρίσιμες εικόνες του άνδρα με το κοστούμι.

Ο Ματέους αναγνώρισε τη δυσκολία του έργου, σημειώνοντας ότι ενώ οι Ναζί κατέγραφαν με σχολαστικότητα τα ονόματα των Εβραίων που εκτοπίζονταν από τη Δυτική Ευρώπη προς τα στρατόπεδα θανάτου, η πλειονότητα των θυμάτων που εκτελέστηκαν στην Ανατολή παραμένουν ανώνυμοι ακόμη και οκτώ δεκαετίες μετά.

«Υπήρξαν πάνω από 1 εκατομμύριο θύματα στις κατεχόμενες σοβιετικές περιοχές», είπε. «Οι περισσότεροι παραμένουν άγνωστοι, ακριβώς όπως ήθελαν οι δολοφόνοι».


ΠΗΓΗ