Τρομοκρατία και ισλαμοφοβία. Πόσο σοβαρό πισωγύρισμα είναι το Παρίσι;

Η τρομοκρατική επίθεση στο περιοδικό Charlie Hebdo δεν θα αλλάξει δραματικά ούτε τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος προσλαμβάνει την τρομοκρατία αλλά ούτε την ίδια σαν πράξη αυτή καθ’ εαυτή. Θα επηρεάσει όμως καταλυτικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται, υπό τις παρούσες συνθήκες οικονομικής και εν γένει πολιτειακής κρίσης στην Ευρώπη, ο μέσος Ευρωπαίος πολίτης το Ισλάμ. Ήδη τόσο η ισλαμοφοβία όσο και διάφορες μορφές πολιτικού εξτρεμισμού, με κυρίαρχη την άνοδο της Ακροδεξιάς και του νεοναζισμού αλλά και την αδυναμία της Αριστεράς να διαμορφώσει μια νέα πολιτική πρόταση, επανεμφανίζονται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Και η επίθεση στο Charlie Hebdo πέτυχε αναφορικά με αυτόν τον στόχο. Κυρίως γιατί ήταν μια στοχευμένη πολιτική πράξη, όπως όλες οι μορφές της σύγχρονης τρομοκρατίας, από ένα έμπειρο τρομοκρατικό δίκτυο όπως αυτό της Αλ Κάιντα της Αραβικής Χερσονήσου (AQAP). Μια ενέργεια δηλαδή που στόχευσε ένα σατιρικό περιοδικό που προκαλούσε αντιδράσεις στον αραβικό κόσμο, στο κέντρο μιας κοσμοπολίτικης πρωτεύουσας, σε μια χώρα όπου η Μαρίν Λεπέν βρίσκεται σε άνοδο και σε μια στιγμή, που ελέω της δράσης του Ισλαμικού Κράτους στο Ιράκ και την Λεβαντίνη (ISIS), η εν λόγω τρομοκρατική οργάνωση αναζητούσε μια δυναμική επανεμφάνιση.

 

Μου έχεις τονίσει πως θεωρίες τύπου Χάντινγκντον είναι ξεπερασμένες και απλουστευμένες. Γιατί;

Ο Σάμιουελ Χάντινγκτον και το βιβλίο του «Η σύγκρουση των πολιτισμών» αποτελεί για πολλούς αναλυτές το κυριότερο εργαλείο ερμηνείας των σύγχρονων μορφών ισλαμικής εξτρεμιστικής βίας. Ίσως γιατί ο Χάντινγκτον προσπάθησε να στοιχειοθετήσει τις συγκρούσεις στο μεταψυχροπολεμικό διεθνές σύστημα με βάση τις πολιτισμικές διαφορές. Κατά τη γνώμη μου, το έργο του Χάντινγκτον αποκρυσταλλώνει την εποχή του, τις απαρχές της δεκαετίας του ’90, παρά το τι ισχύει πραγματικά. Ένα ολιστικό σχήμα που θα περιέγραφε μια σύγκρουση ως «ο πολιτισμός Α VS ο πολιτισμός Β» ή «η Δύση εναντίον της Ανατολής» θεωρώ πως είναι υπεραπλουστευμένο και εν τέλει λανθασμένο. Ο πλουραλισμός και οι διαφοροποιήσεις είναι στοιχεία που ενυπάρχουν σε όλους τους πολιτισμούς. Δυτικούς, ασιατικούς και αφρικανικούς. Και διαχρονικά τα βαθύτερα αίτια των πολεμικών συγκρούσεων συνδέονται πάντα με μια σειρά λόγων που τέμνουν βαθιά πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες παρά διαφορετικούς πολιτισμούς. Ας δει κανείς μια από τις χαρακτηριστικότερες πρόσφατες μεταψυχροπολεμικές συγκρούσεις σε μια χώρα μάλιστα που υπήρξε μέλος της Σοβιετικής Ένωσης. Την Ουκρανία.

 

Αποκλείεται όμως όλη αυτή η πολεμική που δέχεται από διανοούμενους στη Δύση η «σύγκρουση των πολιτισμών» να είναι μια ιδεοληψία των ανθρωπιστών;

Δεν νομίζω ότι πρόκειται περί ιδεοληψίας. Το έργο του Χάντινγκτον κατά τη γνώμη μου έγινε αντικείμενο έντονης κριτικής από μια σειρά ακαδημαϊκών φιλοσόφων και πολιτικών επιστημόνων που εν τέλει το αποδόμησαν. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτή η στοιχειοθετημένη κριτική απορρέει από ένα ευρύ φάσμα ιδεολογικών αφετηριών που ξεκινάει από τον Νοάμ Τσόμσκυ και τον Αμάρτια Σεν για να καταλήξει στον Εντουάρντ Σαίντ και τον Πολ Μπέρμαν. Και πολλοί θεωρητικοί των διεθνών σχέσεων, από τον νεοκλασικό ρεαλισμό του Κένεθ Γουόλτζ μέχρι τον επιθετικό ρεαλισμό του Τζον Μερσχάιμερ απέδειξαν ότι οι συγκρούσεις στον 21^ο αιώνα μπορούν να ερμηνευτούν πρωτίστως πολιτικά παρά πολιτισμικά.  

Οι συγκρούσεις στον 21^ο αιώνα μπορούν να ερμηνευτούν πρωτίστως πολιτικά παρά πολιτισμικά

Μπας και τελικά οι μακελάρηδες του Σαρλί είναι αποκλειστικό αποτέλεσμα των γκέτο του Παρισιού;

Οι κοινωνικές συνθήκες στα γαλλικά γκέτο, στα banlieue, δεν είναι οι καλύτερες. Η Γαλλία, ιστορικά, είναι μια χώρα γεμάτη αντιθέσεις που συχνά δείχνει το ρατσιστικό της πρόσωπο απέναντι στους αφρικανικής η αραβικής καταγωγής –μουσουλμάνους στο θρήσκευμα- πολίτες της. Αυτή η κρατική συμπεριφορά τείνει να μετατραπεί σε νερό στον μύλο κάθε μορφής εξτρεμισμού, πόσω μάλλον του ισλαμικού. Από μόνη της όμως μια τέτοια συνθήκη δεν μπορεί να είναι η αποκλειστική αιτία για να εξηγηθεί το πολύπλοκο ζήτημα της σύγχρονης ισλαμικής τρομοκρατίας. Θα ήταν εξάλλου άδικο για τους ανθρώπους που ζούνε σε αυτές τις περιοχές. Οι επιθέσεις στην Γαλλία απέδειξαν ότι απέναντι από τον κάθε Σερίφ Κουασί θα στέκεται πάντα ένας Λασανά Μπατιλί.

Στην Ευρώπη, οι δραματικές αλλαγές που συντελούνται σε άλλες ηπείρους επικαλύπτονται από έναν μανδύα νέο-αποικιακής συμπεριφοράς

Ο Μωάμεθ που έγινε Σαρλί στο νέο εξώφυλλο προκάλεσε αντιδράσεις στο επίσημο, μετριοπαθές Ισλάμ ενώ εκατομμύρια μη φανατισμένων μουσουλμάνων νιώθουν δυσαρέσκεια με την απεικόνιση του Προφήτη σε οποιαδήποτε μορφή. Ίσως να πρέπει να γίνουν πιο προσεκτικοί οι «διαφωτισμένοι» Δυτικοί;

Δεν νομίζω πως κάποιος πραγματικά μετριοπαθής Μουσουλμάνος, ιδίως από όσους ζουν στην Ευρώπη, θίχτηκε ουσιαστικά από τις απεικονίσεις ενός σατιρικού περιοδικού που κατά καιρούς σατιρίζει με τον ίδιο τρόπο που το πράττει με το Ισλάμ, τον Χριστιανισμό ή τον Ιουδαϊσμό. Η απεικόνιση του Μωάμεθ δεν απαγορεύεται εξάλλου κάπου στο ίδιο το Κοράνι. Η απαγόρευση της απεικόνισης του Μωάμεθ έχει τις ρίζες της στις γραπτές συλλογές των «χαντίθ» και προέκυψε αργότερα σαν μια μορφή απεμπολισμού της ειδωλολατρίας. «Οι άγγελοι δεν θα μπουν σε σπίτι που έχει σκύλο, ούτε σε σπίτι που έχει εικόνες» παραδίδεται σε ένα χαντίθ του 9ου μ.Χ. αιώνα. Συνεπώς, η απεικόνιση η μη του Μωάμεθ αποτελεί κυρίως ένα ζήτημα θεολογικής παράδοσης και δογματικής ερμηνείας του ισλαμικού κόσμου και όχι μια θεωρητική συζήτηση της Δύσης. Κι αυτό, έχω την πεποίθηση, το αντιλαμβάνονται καλά πρωτίστως οι ίδιοι οι μουσουλμάνοι.

Ποια πιστεύεις πως θα γίνει η επικρατέστερη τάση στην Ευρώπη τα επόμενα χρόνια; Οι ισλαμοφοβικοί ή οι ανθρωπιστές;

Είναι μια ενδιαφέρουσα αναμέτρηση. Νομίζω ότι η Ευρώπη, παρά τα οικονομικά και πολιτικά της προβλήματα εξακολουθεί να παραμένει μια πνευματικά υγιής και προοδευτική ήπειρος.

Στην Κύπρο πόσο κινδυνεύουμε από τρομοκρατικές επιθέσεις;

Στην Κύπρο ο δυνητικός κίνδυνος από μια τρομοκρατική επίθεση είναι ορατός, τόσο λόγω της γειτνίασης του νησιού μας με το υποσύστημα της Μέσης Ανατολής όσο και σε σχέση με τη de facto κατάσταση της κατοχής στο βόρειο κομμάτι του νησιού. Κυρίως διότι η Τουρκία αποτελεί αποδεδειγμένα ενδιάμεσο προορισμό για Ευρωπαίους μαχητές που ταξιδεύουν από και προς τη Συρία. Ωστόσο, αυτός ο δυνητικός κίνδυνος δεν πρέπει να αποτελεί αιτία πανικού. Παράλληλα, ούτε ο εφησυχασμός αποτελεί επιλογή, ούτε όμως και η καταστολή. Ως γνωστό, η τρομοκρατία είναι μια ασύμμετρη απειλή. Και η αντιμετώπιση τέτοιων απειλών απαιτεί πρόληψη και επιστημονικό έλεγχο.

 

H εμπλοκή της Δύσης δεν πρέπει να αποτελεί το άλλοθι που ερμηνεύει όλες τις εξελίξεις στην περιοχή

Για τη σφαγή 2000 Νιγηριανών που έγινε τις ίδιες μέρες με την επίθεση στο Σαρλί δεν έπαιξε κανένα χάστανγκ. Γιατί;

Όντως λίγες ημέρες μετά τα γεγονότα του Παρισιού η Μπόκο Χαράμ πραγματοποίησε μια τρομοκρατική πράξη που στοίχισε την ζωή σε σχεδόν 2.000 ανθρώπους. Είχε προηγηθεί μάλιστα και η απεχθής επίθεση των Ταλιμπάν του Πακιστάν σε σχολείο με θύματα μικρούς μαθητές ηλικίας μεταξύ 12 και 16 ετών. Ότι δεν υπήρξε αντίστοιχη μαζική αντίδραση, στην Ευρώπη, ανάλογη του «Je suis Charlie» πιστεύω οφείλεται τόσο στην άγνοια όσο και σε μια ιδιότυπη ευρωπαϊκή έπαρση, απόλυτα συνυφασμένη με τη γερασμένη αντίληψη της Ευρώπης για την αφρικανική και την ασιατική ήπειρο. Οι δραματικές αλλαγές που συντελούνται σε αυτές τις ηπείρους –ιδίως στη δυτική και την κεντρική Αφρική- είτε περνάνε απαρατήρητες από τον μέσο Ευρωπαίο πολίτη είτε επικαλύπτονται από έναν μανδύα νέο-αποικιακής συμπεριφοράς που μετατρέπουν τη φυσική γεωγραφική συνέχεια της ευρωπαϊκής ηπείρου σε «ζωτικό χώρο» παρά σε ισότιμο εταίρο. Η Ευρώπη πρέπει να επιλέξει ανάμεσα στο αν θέλει να είναι μια ανοιχτή ήπειρος ή ένα φρούριο. Η ίδια σιωπή συχνά επαναλαμβάνεται κάθε φορά που μια βάρκα με μετανάστες μετατρέπεται σε… Λαμπεντούζα.

Στους συνωμοσιολόγους που βλέπουν δυτικό δάκτυλο πίσω από κάθε τρομοκρατική πώς απαντάς;

Οι συνωμοσιολόγοι πάντα θα εφευρίσκουν νέες θεωρίες συνομωσίας. Κυρίως διότι τους λείπει η επιχειρηματολογία, ο ορθολογισμός και το απαραίτητο γνωσιακό και αναλυτικό υπόβαθρο. Αλλά και διότι αυτές οι θεωρίες αποκτούν στην πορεία εργαλειακή χρήση. Είτε εμπορικά είτε πολιτικά από τη μορφή της προπαγάνδας, μέχρι τη στρατολόγηση νεαρών σε κάποιο τζιχαντιστικό δίκτυο. Το κοινό χαρακτηριστικό των συνωμοσιολόγων είναι ότι συναντώνται από διαφορετικές πολιτικές ή άλλες αφετηρίες. Είτε πρόκειται για κάποιον τυπικό Ευρωπαίο ακροδεξιό, ο οποίος βλέπει πίσω από κάθε εξέλιξη στη Μέση Ανατολή «εβραϊκά κέντρα αποφάσεων» είτε για κάποιον παρανοϊκό μουσουλμάνο ο οποίος βλέπει πίσω από τη δράση των τζιχαντιστών του Ισλαμικού Κράτους τα αντίστοιχα «κέντρα αποφάσεων της CIA». Η Δύση ασφαλώς και έχει διαπράξει σοβαρά λάθη αναφορικά με την εξωτερική της πολιτική στην Μέση Ανατολή. Τα αίτια των εξελίξεων στην περιοχή όμως δεν αποκρυσταλλώνουν αποκλειστικά αυτά τα λάθη. Και η εμπλοκή της Δύσης δεν πρέπει να αποτελεί το άλλοθι που ερμηνεύει όλες τις εξελίξεις στην περιοχή. Γιατί αυτό το άλλοθι/ερμηνευτικό σχήμα καταντάει στο τέλος της ημέρας ένα επικίνδυνο αφήγημα.

Υπάρχει σύντομη διέξοδος; Αν ναι, πώς;

Θεωρώ πως τα επόμενα χρόνια η ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής θα βιώσει κοσμοϊστορικές αλλαγές που συνδέονται τόσο με τις γεωπολιτικές, όσο και με τις οικονομικές εξελίξεις στην περιοχή αλλά και παγκόσμια. Σε αυτήν τη δυναμική κατάσταση καθοριστικό ρόλο θα παίξουν οι διάφορες εκφάνσεις του πολιτικού και κοινωνικού Ισλάμ, όπως αυτό έχει διαμορφωθεί ιστορικά τις τελευταίες δεκαετίες. Για να κατανοήσει κανείς, και δη στο δυτικό κόσμο, αυτές τις ιστορικές αλλαγές οφείλει να αφουγκραστεί τις εξελίξεις τόσο επιστημονικά, σε θεωρητικό επίπεδο, όσο και βιωματικά σε ένα άλλο πιο πρακτικό. Αυτό το πρακτικό επίπεδο οφείλει να είναι και το πολιτικό ζητούμενο, κατά τη γνώμη μου, στην Ευρώπη. Πέραν της τρομοκρατίας και των εκφάνσεών της, η ιστορική εμπειρία απέδειξε περίτρανα πως το Ισλάμ και η Δύση συμβάδισαν αρμονικά εδώ και πολλούς αιώνες. Δεν βρίσκω τον λόγο να μη συμβεί κάτι τέτοιο και στο εγγύς μέλλον. 

Το Ισλάμ και η Δύση συμβάδισαν αρμονικά εδώ και πολλούς αιώνες. Δεν βρίσκω τον λόγο να μη συμβεί κάτι τέτοιο και στο εγγύς μέλλον.