Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα συχνά εστιάζουν στο ρόλο του πολιτισμού ή την ανατροφή. Αν και αυτές οι επιρροές είναι σημαντικές, μια νέα έρευνα δείχνει ότι το να πιστεύουμε σε ένα Θεό μπορεί να έχει να κάνει με το πόσο στηριζόμαστε στη διαίσθηση παρά στην αναλυτική σκέψη.

Το 2011 επιστήμονες του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, δημοσίευσαν μία μελέτη που δείχνει ότι οι άνθρωποι που έχουν την τάση να βασίζονται στη διαίσθηση τους, είναι πιο πιθανό να πιστεύουν στο Θεό. Η μελέτη έδειξε επίσης ότι ενθαρρύνοντας τους ανθρώπους να σκέφτονται διαισθητικά, αυξάνεται η πίστη τους στο Θεό.

Με βάση τα ευρήματα αυτά, σε μια πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Science», ψυχολόγοι του Πανεπιστημίου της Βρετανικής Κολούμπια, διαπίστωσαν ότι ενθαρρύνοντας τους ανθρώπους να σκέφτονται αναλυτικά, μείωναν την τάση τους να πιστεύουν στο Θεό. Μαζί, αυτά τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι η πίστη μπορεί να προέλθει εν μέρει τουλάχιστον από τις μορφές σκέψης μας.

 

Ποια είναι όμως και πώς λειτουργούν τα συστήματα της σκέψης μας;

Η έρευνα των Ψυχολόγων του Κολούμπια, βασίζεται στην ιδέα ότι έχουμε δύο διαφορετικούς τρόπους σκέψης που είναι διακριτοί αλλά συναφείς. Η κατανόηση αυτών των δύο τρόπων, που συχνά αναφέρονται ως Σύστημα 1 και Σύστημα 2, μπορεί να είναι σημαντικά για την κατανόηση της τάση μας προς την κατεύθυνση της θρησκευτικής πίστης.

Η σκέψη του Σύστηματος 1, βασίζεται σε συντομεύσεις και σε άλλους εμπειρικούς κανόνες ενώ το Σύστημα 2 βασίζεται στην αναλυτική σκέψη και τείνει να είναι πιο αργό και να απαιτεί περισσότερη προσπάθεια. Η επίλυση των λογικών και αναλυτικών προβλημάτων απαιτούν να παρακάμψετε τις διεργασίες της σκέψης του Σύστηματος 1, προκειμένου να ενταχθούν στο Σύστημα 2. Οι ψυχολόγοι έχουν αναπτύξει μια σειρά από έξυπνες τεχνικές που μας ενθαρρύνουν να το κάνουμε αυτό. Χρησιμοποιώντας μερικές από αυτές τις τεχνικές, οι ψυχολόγοι του Κολούμπια εξέτασαν κατά πόσον, ακολουθώντας το Σύστημα 2, οδηγούνται οι άνθρωποι μακριά από την πίστη στο Θεό και τη θρησκεία.

Για παράδειγμα, έδειξαν στους συμμετέχοντες στην έρευνα εικόνες από έργα τέχνης που σχετίζονται με την αναλυτική σκέψη («Ο Σκεπτόμενος» του Ωγκύστ Ροντέν) ή πιο ουδέτερες εικόνες («Ο Δισκοβόλος» του Μύρωνα). Οι συμμετέχοντες που είδαν τον Σκεπτόμενο, ανέφεραν ασθενέστερες θρησκευτικές πεποιθήσεις σε μια μεταγενέστερη έρευνα.

Ωστόσο, οι ερευνητές αναρωτήθηκαν αν η επίδειξη έργων τέχνης στους ανθρώπους, θα μπορούσε να κάνει πιο προφανή τη σύνδεση μεταξύ της σκέψης και της θρησκείας. Στις επόμενες δύο μελέτες τους, δημιούργησαν ένα έργο που ενεργοποιούσε την αναλυτική σκέψη πιο διακριτικά. Οι συμμετέχοντες έλαβαν σύνολα από πέντε τυχαία τοποθετημένες λέξεις (π.χ. «ισχυροί άνεμοι το αεροπλάνο πετάει») και τους ζητήθηκε να βγάλουν μια λέξη και να αναδιατάξουν τις άλλες, προκειμένου να δημιουργηθεί μια πιο ουσιαστική πρόταση (π.χ. «το αεροπλάνο πετά ψηλά»).

Σε μερικούς από τους συμμετέχοντες δόθηκαν κωδικοποιημένες φράσεις που περιείχαν τις λέξεις που σχετίζονται με την αναλυτική σκέψη (π.χ. «αναλύει», «λόγος») και σε άλλους συμμετέχοντες είχαν δοθεί προτάσεις που περιείχαν ουδέτερες λέξεις (π.χ. «σφυρί», «παπούτσια»).

Τα στοιχεία δείχνουν ότι η πλειοψηφία από εμάς είναι πιο επιρρεπείς στο να πιστεύουμε παρά να είμαστε σκεπτικιστές.

Μετά την αναδιάρθρωση των προτάσεων, οι συμμετέχοντες συμπλήρωσαν ένα ερωτηματολόγιο σχετικά με τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Και στις δύο μελέτες, αυτή η διακριτική υπενθύμιση της αναλυτικής σκέψης, οδήγησε τους συμμετέχοντες να εκφράσουν μειωμένη πίστη στο Θεό και τη θρησκεία. Οι ερευνητές δεν βρήκαν καμία σύνδεση μεταξύ των προηγούμενων θρησκευτικών πεποιθήσεων των συμμετεχόντων και των επιδόσεων τους στη μελέτη. Η αναλυτική σκέψη μείωνε τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, ανεξάρτητα από το πόσο θρησκευόμενοι ήταν αρχικά οι άνθρωποι.

Στην τελευταία μελέτη τους, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν ένα ακόμη πιο επιδέξιο τρόπο ενεργοποίησης της αναλυτικής σκέψης: έβαζαν τους συμμετέχοντες να συμπληρώσουν ένα ερωτηματολόγιο σχετικά με τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις που τυπώθηκε σε σαφή γραμματοσειρά και σε γραμματοσειρά που ήταν δύσκολο να διαβαστεί. Προηγούμενη έρευνα είχε δείξει ότι γραμματοσειρές που είναι δύσκολο να διαβαστούν, προωθούν την αναλυτική σκέψη, αναγκάζοντας τους συμμετέχοντες να επιβραδύνουν και να σκεφτούν πιο προσεκτικά την έννοια που διαβάζουν μπροστά τους. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι συμμετέχοντες που συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο που τυπώθηκε σε δυσανάγνωστη γραμματοσειρά, εξέφρασαν λιγότερο την πίστη στο Θεό σε σύγκριση με εκείνους που συμπλήρωσαν το ίδιο ερωτηματολόγιο στην ευανάγνωστη γραμματοσειρά.

 

Αυτές οι μελέτες αποδεικνύουν ακόμη ένα τρόπο με τον οποίο οι τάσεις σκέψης μας, πολλές από τις οποίες μπορεί να είναι έμφυτες, συνέβαλαν στην θρησκευτική πίστη μας. Μπορεί επίσης να βοηθήσει στην εξήγηση γιατί η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων έχει την τάση να πιστεύει στο Θεό. Εφόσον το Σύστημα σκέψης 2 απαιτεί πολλή προσπάθεια, η πλειοψηφία από εμάς τείνει να βασίζεται στις διεργασίες σκέψης του Σύστηματος 1, όταν είναι δυνατόν. Τα στοιχεία δείχνουν ότι η πλειοψηφία από εμάς είναι πιο επιρρεπείς στο να πιστεύουμε παρά να είμαστε σκεπτικιστές.

Σύμφωνα με μια δημοσκόπηση του 2005 από την Gallup, 3 στους 4 κατοίκους του δυτικού πολιτισμού, κατέχουν τουλάχιστον μία πίστη στο υπερφυσικό. Η πιο δημοφιλής από αυτές τις πεποιθήσεις είναι η υπεραισθητική αντίληψη,  τα στοιχειωμένα σπίτια και τα φαντάσματα.

Επιπλέον, τα αποτελέσματα βοηθούν να εξηγηθεί το φαινόμενο γιατί ορισμένοι από εμάς είναι πιο επιρρεπείς να πιστεύουμε στο Θεό απ’ ό,τι άλλοι. Προηγούμενη έρευνα έχει διαπιστώσει ότι οι άνθρωποι διαφέρουν ως προς την τάση τους να δουν τις προθέσεις και τις αιτίες του κόσμου. Αυτές οι διαφορές στο στυλ σκέψης θα μπορούσαν να βοηθήσουν να εξηγήσει γιατί κάποιοι από εμάς είναι πιο πιθανό να γίνουν πιστοί.

 

Γιατί και πώς η αναλυτική σκέψη μειώνει τη θρησκευτική πίστη;

Παρά το γεγονός ότι χρειάζεται περισσότερη έρευνα για να απαντηθεί αυτή η ερώτηση, οι ερευνητές έκαναν εικασίες σε μερικές δυνατότητες. Για παράδειγμα, η αναλυτική σκέψη μπορεί να εμποδίζει τη φυσική διαίσθηση μας να πιστεύουμε σε υπερφυσικούς παράγοντες που επηρεάζουν τον κόσμο. Εναλλακτικά, η αναλυτική σκέψη μπορεί απλά να μας κάνει να παρακάμπτουμε τη διαίσθησή μας, να πιστεύουμε και να δίνουμε λιγότερη προσοχή σε αυτή. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι σε όλες τις μελέτες, οι συμμετοχές είχαν μία ευρεία προέλευση σχετικά με τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, το φύλο και τη φυλή. Καμία από αυτές τις μεταβλητές δεν βρέθηκε να σχετίζεται σημαντικά με τη συμπεριφορά των ανθρώπων στις μελέτες.

Οι ερευνητές επισημαίνουν ότι η αναλυτική σκέψη είναι μόνο ένας, από τους πολλούς, λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι μπορεί να έχουν ή να μην έχουν θρησκευτικές πεποιθήσεις. Επιπλέον, τα ευρήματα αυτά δεν λένε τίποτα για την εγγενή αξία ή την αλήθεια των θρησκευτικών πεποιθήσεων, απλά μιλούν για την ψυχολογία του πότε και γιατί είμαστε επιρρεπείς να πιστεύουμε. Το πιο σημαντικό είναι ότι προσκομίζουν την απόδειξη του αντί οι πεποιθήσεις μας να είναι στατικές, μπορεί να αλλάξουν δραστικά από κατάσταση σε κατάσταση, χωρίς εμείς να ξέρουμε ακριβώς το γιατί.

*Το κείμενο δημοσιεύτηκε αρχικά στη σελίδα psychologynow.gr με πληροφορίες από το Scientific American