Γράφουν: Μιχάλης Μιχαηλίδης, Ανδρέας Κάτσιης 

 

Πρέπει να μας ανησυχούν οι προκλήσεις της Τουρκίας και πόσο; Υπάρχει περίπτωση να γίνει πόλεμος και ποιοι είναι οι πραγματικοί σκοποί της; Ισχύει η φήμη που αναφέρεται σε γκριζάρισμα των θαλάσσιων οικοπέδων της ΚΔ;

Αυτά, ήταν μερικά από τα ερωτήματα που θέσαμε στον Ζήνωνα Τζιάρρα, Μεταδιδακτορικό Ερευνητή στο Τμήμα Κοινωνικών & Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου, σε μία προσπάθεια να κατανοήσουμε τη στάση της Τουρκίας και της Διεθνούς Κοινότητας, και παράλληλα να πάρουμε απαντήσεις σε μερικές, ίσως, κοινότυπες απορίες που απασχολούν τόσο εμάς όσο και τη μεγαλύτερη μερίδα της κυπριακής κοινωνίας.

Χωρίς διάθεση για τρομολαγνικές ή πολεμοχαρείς αναφορές, μοιραστήκαμε με τον κ. Τζιάρρα όλες εκείνες τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς που προέκυψαν από την επικαιρότητα των τελευταίων εβδομάδων, ζητώντας του να μας εξηγήσει τι ισχύει, τι όχι και πόσο σοβαρά είναι τελικά τα πράγματα για την Κύπρο.

Η Τουρκία δεν πρόκειται να σταματήσει τις προκλήσεις. Βρισκόμαστε μόνο στην αρχή μιας παρατεταμένης κρίσης και η Τουρκία θα χρησιμοποιήσει διάφορα μέσα για κλιμάκωση. 

Ζήνωνας Τζιάρρας, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής στο Τμήμα Κοινωνικών & Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου

Πρέπει να ανησυχούμε και αν ναι, πόσο; 

Σίγουρα η κατάσταση είναι ανησυχητική αλλά χρειάζεται ψυχραιμία και σωστή αποκωδικοποίηση των τουρκικών κινήσεων. Η Τουρκία του Ερντογάν δεν μπλοφάρει όσο η Τουρκία του προηγούμενου, κεμαλικού κατεστημένου. Οι συνθήκες δεν είναι ευνοϊκές, όμως υπάρχει ακόμα χώρος για σωστές διπλωματικές και πολιτικές κινήσεις που θα αποκλιμακώσουν την κρίση και θα αποτρέψουν περαιτέρω αστάθεια και ανασφάλεια.

Μπορεί να κάνει η Τουρκία πόλεμο με ευρωπαϊκή χώρα; Και τι θα σήμαινε στην πράξη κάτι τέτοιο;

Έχω την εντύπωση ότι σε αυτή τη φάση η Τουρκία δεν έχει ανάγκη την εμπλοκή της σε ένα πόλεμο πλήρους κλίμακας, είτε με την Ελλάδα είτε με την Κύπρο. Επιτυγχάνει τους στόχους της και με σχετικά ειρηνικά μέσα ή με την απειλή χρήσης στρατιωτικής βίας. Αυτό βέβαια δεν αποκλείει το ενδεχόμενο κάποιου θερμού επεισοδίου, δεδομένου ότι υπάρχει η πρόθεση, κυρίως από μέρους της Ελλάδας, να αντιδράσει στις κινήσεις της Τουρκίας.

Αμφιβάλλω αν η ΕΕ θα λάμβανε τα οποιαδήποτε πρακτικά, στρατιωτικά μέτρα μπροστά σ’ ένα τέτοιο σενάριο. Σίγουρα, όμως, οι σχέσεις Τουρκίας-Δύσης θα άλλαζαν άρδην και αυτό θα είχε πολιτικό και οικονομικό κόστος για την Τουρκία. Το κατά πόσο αυτό το κόστος θα ήταν αποτρεπτικό για την Άγκυρα, είναι ένα άλλο, μεγάλο θέμα.

Επιβάλλεται κάποιου είδους γκριζάρισμα δεδομένου ότι δεν μπορούμε να διασφαλίσουμε τα εν λόγω κυριαρχικά δικαιώματα (π.χ. η απρόσκοπτη διεξαγωγή ερευνών και γεωτρήσεων) σε συγκεκριμένες περιοχές.

Τι πραγματικά είναι αυτό που θέλει να πετύχει η Τουρκία; Το κάνει αποκλειστικά και μόνο για να βάλει χέρι στους ενεργειακούς πόρους μας ή μήπως είναι και για εσωτερική κατανάλωση, να κλείσει δηλαδή τα στόματα των πολιτικών αντιπάλων του, ένεκα και της αποτυχίας στο Αφρίν;

Η Τουρκία με τις κινήσεις της προσπαθεί να επιτύχει πολλά πράγματα ταυτόχρονα, δεν είναι απλώς θέμα εσωτερικής κατανάλωσης. Σίγουρα θέλει μέρισμα από τους ενεργειακούς πόρους και συμμετοχή στους ενεργειακούς σχεδιασμούς της Ανατολική Μεσογείου -θα ήθελε μέρος αυτού του φυσικού αερίου να εξάγεται στην ΕΕ μέσα από την ίδια.

Γι’ αυτό το λόγο θέλει να αποτρέψει τους ενεργειακούς σχεδιασμούς της Κυπριακής Δημοκρατίας, ούτως ώστε να μην αποκλειστεί η ίδια από την αρχιτεκτονική ενεργειακής ασφάλειας της περιοχής. Ταυτόχρονα θέλει να αποδείξει ότι δεν βρίσκεται σε αδύναμη θέση -λόγω των επιχειρήσεων στη Συρία- και ότι η πολεμική της μηχανή μπορεί να κινηθεί επιτυχημένα ανά πάσα στιγμή. Με αυτό συνδέεται η προσπάθειά της να καταστήσει σαφές ότι Ελλάδα και Κύπρος δεν μπορούν να εκμεταλλευτούν μια συγκυρία τουρκικής αδυναμίας προχωρώντας με τους δικούς τους σχεδιασμούς. Θέλει επίσης να συνδέσει την εκμετάλλευση των κυπριακών φυσικών πόρων με τις διαπραγματεύσεις και την επίλυση του Κυπριακού -και να αυξήσει τη διαπραγματευτική της ισχύ.

Τέλος, θέλει να επιβάλει μια νέα γεωπολιτική κατάσταση πραγμάτων από τη Μέση Ανατολή μέχρι την Ανατολική Μεσόγειο μέσα από τετελεσμένα (π.χ. γκριζάρισμα θαλάσσιων ζωνών, έλεγχος εδαφών σε βόρεια Συρία) που να αναιρούν τη γεωπολιτική τάξη που προέκυψε με τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923), καθιστώντας την περιφερειακή δύναμη και ρυθμιστή των γεωπολιτικών δυναμικών.

Υπάρχει περίπτωση η Κυπριακή Δημοκρατία να καταφέρει να εκμεταλλευτεί ποτέ τον φυσικό της πλούτο, χωρίς λύση του Κυπριακού; 

Μπορεί να καταφέρει να επιτύχει κάποιες συμφωνίες περιορισμένης κλίμακας (π.χ. με Αίγυπτο), ίσως ακόμα και να εκμεταλλευτεί το φυσικό αέριο για εσωτερική κατανάλωση. Όμως, έχω μεγάλες αμφιβολίες για το κατά πόσο η Κυπριακή Δημοκρατία θα μπορούσε να συνεχίσει απρόσκοπτα το ενεργειακό της πρόγραμμα (με δεδομένο και το προηγούμενο της τουρκικής παρέμβασης) κάνοντας νέες ανακαλύψεις και βρίσκοντας πιο συνολικές επιλογές εκμετάλλευσης και εξαγωγής, αν το Κυπριακό δεν βρίσκεται τουλάχιστον σε διαδικασία επίλυσης. Αν δηλαδή δεν υπάρχουν συνομιλίες και θετικές προοπτικές. Η Τουρκία δεν πρόκειται να σταματήσει τις προκλήσεις. Βρισκόμαστε μόνο στην αρχή μιας παρατεταμένης κρίσης και η Τουρκία θα χρησιμοποιήσει διάφορα μέσα για κλιμάκωση. Ένα από αυτά θα είναι ενδεχομένως και η εγκατάσταση τουρκικού γεωτρύπανου στα ανοιχτά της Κύπρου.

Έχω την εντύπωση ότι σε αυτή τη φάση η Τουρκία δεν έχει ανάγκη την εμπλοκή της σε ένα πόλεμο πλήρους κλίμακας, είτε με την Ελλάδα, είτε με την Κύπρο.

Έχοντας υπόψη τα μέχρι στιγμής τεκταινόμενα και με βάση τα όσα αναφέρατε πιο πάνω, πώς θα μπορούσε να τερματιστεί ανώδυνα η διαμάχη;

Γενικά, ο τερματισμός της διαμάχης δεν θα είναι εύκολος δεδομένου ότι οι αξιώσεις της Τουρκίας, και κατ’ επέκταση των Τουρκοκυπρίων, φαίνονται σε αυτή τη φάση τουλάχιστον ασύμβατες με τις θέσεις τις Κυπριακής Δημοκρατίας -αλλά και με τις διατάξεις του Διεθνούς Δικαίου. Ο μόνος -ρεαλιστικός- τρόπος τερματισμού της διαμάχης είναι η άσκηση διεθνών διπλωματικών και άλλων πιέσεων προς την Τουρκία σε συνδυασμό με την πολιτική διαχείριση του προβλήματος σε δικοινοτικό επίπεδο.

Σε επίπεδο διπλωματίας θεωρείτε ότι «παίζουμε» σωστά το παιχνίδι ως τώρα, ή θα μπορούσαμε ενδεχομένως να αξιοποιήσουμε κι άλλα «εργαλεία» και δεν το κάναμε; 

Σε διπλωματικό επίπεδο θεωρώ ότι παίζουμε σωστά το παιχνίδι, εννοώντας ότι κάνουμε ό,τι μπορούμε. Έχω όμως την εντύπωση ότι υπερεκτιμήσαμε τους διπλωματικούς μοχλούς πίεσης που έχουμε στα χέρια μας έναντι της Τουρκίας, κάτι που μας οδήγησε και σε λανθασμένες εκτιμήσεις αναφορικά με την εφαρμογή του ενεργειακού μας προγράμματος.

Η Τουρκία προσπαθεί να καταστήσει σαφές ότι Ελλάδα και Κύπρος δεν μπορούν να εκμεταλλευτούν μια συγκυρία τουρκικής αδυναμίας προχωρώντας με τους δικούς τους σχεδιασμούς.

Η διεθνής κοινότητα τι έπρεπε να πράξει, κατά τη δική σας γνώμη, απέναντι στις προκλήσεις της Τουρκίας τόσο στην Κύπρο όσο και την Ελλάδα;

Πέρα από αυτά που έχει ήδη πράξει, δηλαδή τις -μάλλον χλιαρές- δηλώσεις και ανακοινώσεις, η Ευρωπαϊκή Ένωση, για παράδειγμα, θα μπορούσε να προχωρήσει σε πιο πρακτικά μέτρα όπως η επιβολή κυρώσεων ή η άσκηση πιέσεων σχετικά με οφέλη που έχει η Τουρκία από τη σχέση της με αυτή.

Επιπλέον, τα ίδια τα Ηνωμένα Έθνη θα έπρεπε να είχαν βγάλει ψήφισμα που να καταδικάζει τις ενέργειες της Τουρκίας. Βεβαίως, η στάση αυτών των δρώντων έχει εξήγηση και σχετίζεται με διάφορους παράγοντες, μεταξύ των οποίων τα διεθνή συμφέροντα που εξυπηρετεί η Τουρκία και η στασιμότητα στο Κυπριακό.

Υπερεκτιμήσαμε τους διπλωματικούς μοχλούς πίεσης που έχουμε στα χέρια μας έναντι της Τουρκίας, κάτι που μας οδήγησε και σε λανθασμένες εκτιμήσεις αναφορικά με την εφαρμογή του ενεργειακού μας προγράμματος.

Είναι πιθανή η δημιουργία γκρίζας ζώνης στα θαλάσσια οικόπεδα της Κύπρου, όπως για παράδειγμα έγινε στην περίπτωση των Ιμίων; Και αν γίνει κάτι τέτοιο, ποιες θα είναι οι επιπτώσεις;

Στην περίπτωση των Ιμίων, το γκριζάρισμα αφορά τα χωρικά ύδατα (αιγιαλίτιδα ζώνη) της Ελλάδας, δηλαδή μέρος της εθνικής της κυριαρχίας. Στην περίπτωση της Κύπρου αφορά την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη, δηλαδή έναν χώρο στον οποίο η Κυπριακή Δημοκρατία εξασκεί κυριαρχικά δικαιώματα οικονομικής φύσεως και όχι κυριαρχία. Αυτή είναι μια βασική διαφορά μεταξύ των δύο περιπτώσεων. Όμως ισχύει το γεγονός ότι η Τουρκία (και οι Τουρκοκύπριοι) πλέον αμφισβητούν με τον πιο πρακτικό τρόπο τα κυριαρχικά δικαιώματα της Κυπριακής Δημοκρατίας, ιδιαίτερα σε συγκεκριμένες περιοχές. Αυτό σημαίνει ότι επιβάλλεται κάποιου είδους γκριζάρισμα δεδομένου ότι δεν μπορούμε να διασφαλίσουμε τα εν λόγω κυριαρχικά δικαιώματα (π.χ. η απρόσκοπτη διεξαγωγή ερευνών και γεωτρήσεων) σε συγκεκριμένες περιοχές. Πέρα από το πλήγμα που αυτό επιφέρει στην κρατική αξιοπιστία, αυξάνει ταυτόχρονα και το γεωπολιτικό ρίσκο και οδηγεί τις εμπλεκόμενες εταιρίες να επανεκτιμήσουν την προοπτική και το κέρδος (ή κόστος) που μπορεί να έχουν οι εργασίες τους στην κυπριακή ΑΟΖ. Άρα πρέπει να ληφθούν συγκεκριμένα μέτρα για να απαλειφθούν οι φόβοι και οι ανησυχίες ασφάλειας.

Πολλοί υποστηρίζουν ότι από τον Μάρτιο που θα εμπλακεί και η αμερικανική εταιρεία εξόρυξης στις γεωτρήσεις, οι Τούρκοι δεν θα ξαναπροσπαθήσουν να επέμβουν. Ισχύει κάτι τέτοιο;

Σίγουρα το ρίσκο τουρκικής εμπλοκής δεν είναι το ίδιο για δύο λόγους: α) διότι το εκτόπισμα της Exxon Mobil είναι πολύ μεγαλύτερο και είναι πιο δύσκολο για την Τουρκία να παρενοχλήσει, και β) διότι το «οικόπεδο 10» στο οποίο θα διεξάγει της εργασίες της δεν αποτελεί κομμάτι του θαλάσσιου χώρου που είναι υπό τουρκική αμφισβήτηση. Είναι όμως πιθανόν, με την κάθοδο της Exxon Mobil, να ασκηθούν διπλωματικές πιέσεις από αμερικανικής πλευράς για επανέναρξη των συνομιλιών ή ακόμα και δικοινοτική συμφωνία για το θέμα του φυσικού αερίου. Άρα, η τουρκική στρατιωτική εμπλοκή δεν είναι το μόνο πρόβλημα. Θα πρέπει να εξετάσουμε και τις πιθανές διπλωματικές διεργασίες μεταξύ Αμερικανών και Τούρκων.

Ο Έρτογαν είναι μια χαρισματική, ηγετική προσωπικότητα, που γνωρίζει πολύ καλά το παιχνίδι που παίζει.

Πώς θα χαρακτηρίζατε τον Έρτογαν ως προσωπικότητα; Ξέρει καλά τι κάνει;

Ο Έρτογαν είναι μια χαρισματική, ηγετική προσωπικότητα που γνωρίζει πολύ καλά το παιχνίδι που παίζει. Ανελίχθηκε μέσα από το συντηρητικό-λαϊκό κομμάτι της τουρκικής κοινωνίας και ως τέτοιος, λαϊκός και λαϊκιστής, μεταχειρίζεται και χειραγωγεί αυτή τη μερίδα των Τούρκων. Είναι συντηρητικός-ισλαμιστής, αναμεμιγμένος σε οικονομική διαφθορά και διαπλοκή, είναι συναισθηματικός, οξύθυμος και αυταρχικός. Είναι έξυπνος, φιλόδοξος και τακτικιστής -γι’ αυτό κατάφερε να ανατρέψει το κεμαλικό κατεστημένο με μόνο λίγες «απώλειες». Ένα από τα μεγαλύτερά του προτερήματα είναι και το μεγαλύτερό του μειονέκτημα: η φιλοδοξία (που φτάνει σε επίπεδα «ψευδαίσθησης του μεγαλείου» / delusion of grandeur) που έχει για τον ίδιο και τη χώρα του. Μέσα στον ίδιο, και εντός της τουρκικής κρατικής μηχανής που τον περιβάλλει, συγκρούεται το ιδεατό με το εφικτό.

Όσο πιο πολλή εξουσία συγκεντρώνει ο Ερντογάν, τόσο πιο πολύ προβάλλεται το ιδεατό και γι’ αυτό αυξάνονται οι εξωτερικές περιπέτειες της Τουρκίας. Επειδή όμως υπάρχουν ακόμα ισχυροί μηχανισμοί με δεκαετίες εμπειρίας στον στρατό και στη διπλωματία, και επειδή η Τουρκία παραμένει κράτος-κλειδί με ισχυρά «διαπραγματευτικά χαρτιά», η Άγκυρα καταφέρνει ακόμα να μετριάζει τις ζημιές, να αναδιπλώνεται και να διαχειρίζεται -σχεδόν επιτυχημένα, σε σχέση με το φιλόδοξο όραμα του Ερντογάν- την ακροσφαλή συμπεριφορά της (που βρίσκεται, δηλαδή, πάντοτε στα άκρα μεταξύ επικινδυνότητας/καταστροφής και ασφάλειας).