Του Χρήστου Μιχάλαρου

 

Η Κατερίνα Γώγου υπήρξε μια γοητευτική προσωπικότητα. Στη νέα έκδοση που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Καστανιώτη», εκείνο που επιχειρείται δεν είναι απλώς ένα «μάζεμα» υλικού που παρήχθη υπό τη μορφή συνεντεύξεων, φωτογραφιών και σημειώσεων της ιδίας. Πραγματοποιείται μια βουτιά στην προσωπικότητά της μέσα από κείμενα, αδημοσίευτα χειρόγραφα και δακτυλόγραφα, αλλά και μια (στο μεγαλύτερο μέρος της) αδημοσίευτη συνέντευξη με την Ελένη Γκίκα, η οποία περιήλθε ηχογραφημένη σε κασέτα στα χέρια της επιμελήτριας της έκδοσης Ευτυχίας Παναγιώτου.

Όπως αναφέρει και η ίδια η Παναγιώτου, στο βιβλίο βλέπουν το φως συνεντεύξεις και κείμενα της Κατερίνας Γώγου (1940-1993) καθώς και άλλα ντοκουμέντα συναφή με το ποιητικό της έργο. Αρχειακό υλικό που, παρά την πρόσφατη ιστορία του, παρέμενε έως σήμερα άγνωστο ή αθέατο: ακροβολισμένο σε μουσικά περιοδικά της εποχής, σελίδες μεγάλων εφημερίδων και ιδιωτικά αρχεία. Στο τέλος του βιβλίου παρέχονται σημειώσεις της επιμέλειας καθώς και αναφορές στην ταυτότητα και την πατρότητα του αρχειακού υλικού: πηγή, χρονολογίες, πραγματολογικές πληροφορίες. Ο τόμος διανθίζεται από φωτογραφικό υλικό το οποίο συνομιλεί με τα κείμενα.

Η Ευτυχία Παναγιώτου μιλάει στην CITY για την έκδοση, ρίχνοντας λίγο επιπλέον φως στην ποιήτρια που γοήτευσε και ενέπνευσε όσους φλέρταραν με την ανατροπή.

Γιατί την Κατερίνα Γώγου, γιατί τώρα, και τι μπορεί να προσφέρουν τα κείμενα και τα λόγια της στο 2019 που μόλις μας ξημέρωσε;

Από το 2002 και μετά έχουμε στη διάθεσή μας όλο το ποιητικό έργο της Γώγου. Με την έκδοση Μου μοιάζει ο άνθρωπος μ’ έναν ήλιο, που καίγεται από μόνος του έχουμε πλέον συγκεντρωμένες τις συνεντεύξεις που έδωσε η Κατερίνα Γώγου, κείμενά της που δεν συμπεριλήφθηκαν στα ποιητικά της βιβλία καθώς και αδημοσίευτο υλικό: παραλλαγές ποιημάτων, χειρόγραφα με διορθώσεις, φωτογραφίες της ποιήτριας με ποιήματα γραμμένα επάνω.  Έχοντας τα δύο αυτά βιβλία στα χέρια μας μπορούμε πια να μελετήσουμε με νηφαλιότητα μια σημαντική ποιήτρια, την οποία ξέρουμε αποσπασματικά και συχνά επηρεασμένοι από κοινωνικά και ιδεολογικά στερεότυπα. Η ιδέα των συνεντεύξεων απασχολούσε τον εκδότη εδώ και μερικά χρόνια. Αφορμή για τη συνεργασία μας ήταν και η διδακτορική διατριβής μου στα ποιήματα της Κατερίνας Γώγου, που ολοκληρώθηκε το 2017. «Τώρα» σημαίνει ψύχραιμη εστίαση στην ανάγνωση κειμένων και τεκμηρίων.

Ποιο είναι το δυνατότερο στοιχείο της γοητείας της, το οποίο την έκανε να αποκτήσει σχεδόν "μυθικές" διαστάσεις στις συνειδήσεις αρχικά των περιθωριακών και στη συνέχεια όσων φλέρταραν με την ανατροπή; 

Η Γώγου συνθέτει την ποίησή της όταν ο θεσμός της δημοκρατίας στην Ελλάδα ήταν μεταπολιτευτικά ένα ελπιδοφόρο γεγονός, μια που ακολούθησε τη δικτατορία των συνταγματαρχών. Επιλέγει όμως να ενθέσει στη γλώσσα της ποίησης τη γενεαλογία ενός υφέρποντος ολοκληρωτισμού που μολύνει όλη μας τη ζωή, από την οικογένεια έως την πολιτική σκηνή. Η ποίησή της δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τη σάρκα της ιστορικής μαρτυρίας της και χωρίς τα πολιτισμικά υλικά της Ελλάδας του ’60-’90.

Η Γώγου στην παιδική της ηλικία

Διακρίνεται μια συνέπεια λόγω κι έργων.

Τα ποιήματα της Γώγου ήταν αφοπλιστικά συνεπή με τη δράση της και έτσι στο πρόσωπό της συγκεντρώθηκε ο ζωντανός ρομαντικός μύθος για τον ποιητή (στην περίπτωσή μας για την ποιήτρια). 

Τελικά πού βρίσκεται το κέντρο βάρους της Γώγου; Στην ποίηση ή στη ζωή της;

Στα ποιήματα παρακολουθούμε την αυτοθυσιαστική σχεδόν προσπάθεια του ποιητικού υποκειμένου να υπερασπιστεί κάποια ιδανικά και κάποιους αδερφούς-νεκρούς που η κοινωνία περιθωριοποιεί. Η δραματουργική προσήλωση του ποιητικού υποκειμένου έως θανάτου στα ιδανικά της καλότητας, της ελευθερίας, της αγάπης και της κοινωνικής συγγένειας, με τον τρόπο που επιτελέστηκε, υπήρξε για τη νεοελληνική ποίηση ηθικά και αισθητικά παραδειγματική και προκαλεί δέος. Στον πυρήνα τους τα ποιήματα ενσαρκώνουν την τραγικότητα της διαφορετικότητας σε έναν κόσμο που είναι μοντέρνος μόνος στην όψη. Για μένα αρκούν τα ποιήματα, και ο βίος έρχεται να τα επαληθεύσει. Αν κινηθεί κανείς αντίθετα, από το βίο στα ποιήματα, ενδέχεται να παγιδευτεί σε μύθους που ούτε η τέχνη δεν πλάθει, δηλαδή σε ψέματα που στιγματίζουν τους δημιουργούς ως φυσικά πρόσωπα.

Πάντως είναι γεγονός ότι αρκετοί και δη οι διακεκριμένοι ομότεχνοί της δεν την αναγνωρίζουν ως «μείζονα».

Υπάρχει μια τάση να ορίζουμε «μείζονες» και «ελάσσονες» ποιητές και να φτιάχνουμε λίστες και ιεραρχίες. Συχνά στο στόχαστρο είναι και καλλιτέχνες που κέρδισαν την αγάπη του κοινού. Σημασία έχει όμως πώς διαβάζουμε, όχι πού κατατάσσουμε τα αναγνώσματά μας. Θα ήταν ευτυχία να διαβαστεί το έργο της Γώγου στην ιστορική του διαδρομή και με μια διάθεση από μεριάς μας να παρατηρήσουμε και να διαψευστούμε προτού κρίνουμε αβασάνιστα.    

Εκείνο που κάνει αίσθηση στις σελίδες του βιβλίου, είναι ότι κάποιοι από τους «μύθους» της Γώγου ανατρέπονται, όπως σε σχέση με την πολιτική της προσέγγιση απέναντι στα πράγματα.

Δεν γίνεται να σκεφτεί τη Γώγου χωρίς τους μύθους που την αγκαλιάζουν, αλλά είναι καιρός να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι. Το βιβλίο αυτό δεν θέλει να προσθέσει μύθους και ερμηνείες αλλά να παρουσιάσει κάποια ιστορικά δεδομένα καλώντας τους αναγνώστες να κρίνουν μόνοι τους. Ως προς το πολιτικό σκέλος, στην τελευταία, συγκλονιστική και συγκινητική συνέντευξη που έδωσε, όπου συζητά εκτενώς για όλη την πορεία της, η ποιήτρια αποκαλύπτει τις συνθήκες με τις οποίες σχετίστηκε με τον τροτσκισμό αλλά και το πώς βρέθηκε στην αναρχία. Αν έχουμε αυστηρά ιδεολογικά σχήματα στο κεφάλι μας, ίσως αποδομηθούν.

Στην ποίηση;

Παραμένοντας στα ποιήματα και στον τραγικό τους μύθο, και στις δικές τους πολιτικές αιχμές, θα έλεγα ότι η αναρχική τους στάση συνδέεται με την εναντίωση προς τις Αρχές που είναι επιλεκτικές. Εκείνες δηλαδή που θεωρούν μόνο μία μερίδα ανθρώπων ανθρώπους άξιους να ζήσουν. Η στάση αυτή προσιδιάζει περισσότερο στις αξίες της Αντιγόνης στην ομότιτλη τραγωδία. Ο Κρέοντας λέει εκεί ότι δεν υπάρχει χειρότερο κακό από την «αναρχία», τότε είναι που ακούμε τη λέξη, ως κατηγορία. Η ηθική δεν είναι πάντα θεσμικά αποδεκτή και οι θεσμοί δεν είναι πάντα ηθικοί. Τα ποιήματα της Γώγου και ο δημόσιος λόγος της στις συνεντεύξεις συνέθεσαν μια μοντέρνα τραγωδία που συμπλέκει ηθική και νομιμότητα φέρνοντάς μας σε ενδιαφέρουσα αμηχανία.

Τελικά, Ευτυχία, ο στόχος παραμένει το μυαλό και όχι τα πόδια;

Με τον γνωστό της στίχο «στο μυαλό είναι ο στόχος» η Γώγου έστρεφε το ενδιαφέρον προς τις μη υλικές εξουσίες που στοχεύουν εν αγνοία μας, με τελετουργικούς και σχεδόν αόρατους τρόπους, στο μυαλό μας από πολύ μικρή ηλικία. Μπορεί κανείς να είναι σωματικά αδέσμευτος αλλά στη νοοτροπία του υποτακτικός, να δυσκολεύεται να συντονιστεί με τις βαθιές του επιθυμίες. Τελικά πού είναι ο στόχος; Ας το σκεφτούμε.

Bio

Η Ευτυχία Παναγιώτου (γεν. Λευκωσία 1980) έχει εκδώσει τρία βιβλία ποίησης, με πιο πρόσφατο τους Χορευτές (Κέδρος 2014). Προσεγγίζει την ποίηση από πολλούς δρόμους (ακαδημαϊκή έρευνα, διδασκαλία, επιμέλεια, μετάφραση, συγγραφή). Η διδακτορική της διατριβή φέρει τον τίτλο: Ιστορικό βίωμα και ποιητικές ταυτότητες στη νεοελληνική ποίηση (1970-1990). Τζένη Μαστοράκη και Κατερίνα Γώγου (2017). Έχει επιμεληθεί το βιβλίο: Κατερίνα Γώγου, Μου μοιάζει ο άνθρωπος μ’ έναν ήλιο, που καίγεται από μόνος του, Καστανιώτης, Αθήνα 2018.