Σε μία πιο λαϊκή περιγραφή, κάποιος θα μπορούσε να χαρακτηρίσει τις κρίσεις πανικού, ή κρίσεις άγχους, ως το trend της σύγχρονης εποχής. Ωστόσο οι αγχώδεις διαταραχές δεν είναι κάτι καινούργιο, ούτε μια μόδα που εμφανίστηκε πρόσφατα.

Η Ψυχαναλύτρια Έλενα Κωνσταντίνου*, γράφει στη CITY για τις κρίσεις πανικού εξηγώντας το background αλλά και τα συμπτώματά τους.

Είναι τρομερά δύσκολο να μιλήσει κανείς μέσα σε λίγες γραμμές για το άγχος και τη σημαντικότητά του, ιδιαίτερα όταν κοιτάει κανείς αυτό το δύσκολο θέμα στα πλαίσια μιας ψυχαναλυτικής τοποθέτησης.

Το άγχος είναι ένα τεράστιο ζήτημα που αφορά σχεδόν όλους τους ανθρώπους κάποια στιγμή στη ζωή τους. Σίγουρα η πρώτη συνάντηση με το άγχος δεν πραγματοποιείται μόνο στην ενηλικίωση – όπως συχνά πιστεύεται – αλλά έχει την αφετηρία του από πολύ πιο παλιά. Ο ενήλικας απλά προσδιορίζει αυτό που του συμβαίνει ως «άγχος» είτε μέσα από αυτό που ονομάζει κάποια στιγμή στρες, φοβία, αγωνία, ή κρίση πανικού. Η «κρίση πανικού» - ή «αγχώδης διαταραχή» όπως κατηγοριοποιείται στη ψυχολογία είναι μία από αυτές τις εκφάνσεις του άγχους.

Όλο και πιο πολλοί άνθρωποι λοιπόν εισέρχονται στο ψυχαναλυτικό, ή σε άλλο, πλαίσιο αναζητώντας ανακούφιση από τέτοιες «κρίσεις» άγχους. Στην αγγλική γλώσσα η κρίση πανικού ονομάζεται «panic attack» ή «anxiety attack». Εμπειρικά και φαινομενολογικά είναι μία επίθεση, κάτι ξαφνικό για το οποίο δεν μπορεί να προσδιοριστεί το αίτιο. Αυτό που ακούγεται συνήθως από τα άτομα που έχουν κρίσεις πανικού, είναι η περιγραφή των σωματικών επιπτώσεών του: γρήγορες αναπνοές, ταχυκαρδία που προκαλείται λόγω της συχνότητας της εισπνοής αφού υπάρχει η αίσθηση απουσίας αέρα στα πνευμόνια, ζάλη, πίεση στο κεφάλι, αίσθηση κατάρρευσης, αίσθηση καρδιακής ανεπάρκειας, τρέμουλο, κλπ. Πέραν της φαινομενολογίας τέτοιων εκφράσεων της κρίσης άγχους, ο άνθρωπος δεν μπορεί ούτε να κατανοήσει γιατί «του συμβαίνει» κάτι τέτοιο. Δημιουργεί συνεπώς ένα νόημα εκεί που υπάρχει το μη-νόημα. Λέει παραδείγματος χάριν ότι έχει «πανικό» γιατί περνά «μια δύσκολη φάση στη ζωή του» ή γιατί «δεν έχει αυτοπεποίθηση» ή ότι «είναι πολύ καλά και δεν ξέρει γιατί του συμβαίνει κάτι τέτοιο». Όποιο νόημα και να δοθεί συνήθως συνδέεται με κάποιο προφανές γεγονός στην ιστορία του ή στην παρούσα κατάσταση της ζωής του. Αυτό καθησυχάζει τον καθένα και κάποτε τέτοιες «κρίσεις» όντος εξαφανίζονται «δια μαγείας» όπως προέκυψαν, συνήθως όμως επιστρέφοντας αργότερα στην ίδια μορφή ή υπό τη μορφή κάποιου άλλου συμπτώματος.

Όταν οι κρίσεις διαρκούν για περισσότερο καιρό απ’ όσο μπορεί κανείς να αντέξει, και εκεί που δεν δύναται να τους αποδοθεί ένα νόημα, είναι που δυσκολεύουν τα πράγματα. Στην μάταιη προσπάθεια εντοπισμού μιας οργανικής ή ακόμη και ψυχικής αιτίας (κατάθλιψη, διαταραχή άγχους, κλπ), στις οποίες θεωρείται ότι μπορεί να οφείλονται οι λεγόμενες «κρίσεις πανικού», ο άνθρωπος που υπο-φέρει αρχίζει να υποχονδριάζει, απομονώνεται, αποφεύγει διάφορες δραστηριότητες. Όλη η ζωή του γυρνάει γύρω από την πιθανότητα ακόμη μιας «επίθεσης» πανικού, ο φόβος γίνεται το κέντρο της καθημερινότητάς του. Σύντομα η «κρίση πανικού» γίνεται ένας πολύ οικείος «ανοίκειος παρτενέρ» που καθορίζει τον τρόπο ζωής του υποκειμένου καθώς οργανώνει τη ζωή του γύρω από το φόβο μιας ενδεχόμενης συνάντησης μαζί του.

Για τη ψυχανάλυση το άγχος δεν είναι αποτέλεσμα μιας ψυχοπαθολογίας. Ο Φρόιντ μιλάει για τα συμπτώματα του άγχους στις απαρχές του 20ου αιώνα διευκρινίζοντας τη σημασία του στις ζωές των ασθενών του. Δεν άλλαξαν πολλά από τότε που συνάντησε ο Φρόιντ το άγχος στην κλινική του, αν και θα έλεγε κανείς ότι πλέον δεν μιλάμε και τόσο συχνά για μια τόσο έντονη σωματοποίηση του άγχους (παράλυση, τύφλωση, κλπ).

Ο Ζ. Λακάν λέει στο 11ο σεμινάριό του, «Το Άγχος», πως είναι «το μόνο συναίσθημα που δεν ψεύδεται» , ένα επιτέλεσμα (affect) που πλησιάζει την αλήθεια του υποκειμένου, που αγγίζει το σώμα του. Είναι μια απάντηση σε αυτό που γίνεται αίτιο να αναδυθεί ένα υποκείμενο, και αυτό μας κάνει να αναρωτηθούμε εάν το άγχος είναι απλά ένα σύμπτωμα. Το άγχος "δεν είναι χωρίς αντικείμενο" λέει ο Λακάν στο ίδιο σεμινάριο. Κι αυτό το αντικείμενο είναι ο τόπος απ’ όπου ο κάθε ένας πρέπει να περάσει για να αφήσει την αναστολή του άγχους, και να περάσει στην πράξη.

Ο Λακάν συμφωνεί με τον Φρόιντ ότι το άγχος αφορά στο σώμα, ως αυτό που εγγράφεται στο σώμα του ομιλούντος υποκειμένου, και αποτελεί σινιάλο του πραγματικού της απόλαυσης. Κι όταν λέμε απόλαυση δεν μιλάμε για ευχαρίστηση, ας το ξεχωρίσουμε αυτό. Είναι αυτό που ο Φρόιντ στο «Πέραν της Αρχής της Ηδονής» διευκρίνισε ως το πέραν της ομοιόστασης ευχαρίστηση-πόνος (αρχή ηδονής), αυτό το πέραν μιας απόλαυσης που δεν επαφίεται με την ευχαρίστηση πια αλλά την οδύνη, μια υπεραπόλαυση (jouissance) που δεν αντέχεται.

Το σώμα λοιπόν βιώνει την υπεραπόλαυση, και το υποκείμενο που έχει σώμα, υποφέρει από άγχος μπροστά σ’ αυτό το ανυπόφορο. Πνίγεται από την απόλαυση, εξ ου ίσως και η αίσθηση πνιγμού στο άγχος. Είναι λοιπόν μια λύση το άγχος μπροστά στο πραγματικό της απόλαυσης. Δεν είναι το άγχος αίτιο αλλά μια λύση. Η λύση που δίνει το υποκείμενο όταν έρχεται αντιμέτωπο με την έλλειψη της έλλειψης, αυτό που "πνίγει" την επιθυμία.

Τι εννοούμε έλλειψη της έλλειψης;

Διακινδυνεύοντας μεγάλη έκπτωση στην επεξήγηση ενός τόσο σημαντικού ζητήματος, ας πούμε απλά ότι η έλλειψη αφορά στην επιθυμία του υποκειμένου που δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνο δια μέσου της έλλειψης. Ποιάς έλλειψης της έλλειψης;

Της έλλειψης που επιτρέπει στο υποκείμενο πολύ νωρίς στη ζωή του να αφήσει την συγχωνευτική σχέση με τον Άλλο (τη μητέρα) και να ενταχθεί στον κοινωνικό δεσμό. Το άγχος «απαγορεύει» στο υποκείμενο να συναντηθεί με την επιθυμία του, εξου και η αναστολή μπροστά στην πράξη, κομβικό σημείο του άγχους.

Στην περίπτωση όπου υπάρχει έλλειψη της έλλειψης, η επιθυμία τρεκλίζει, πνίγεται. Δεν λένε συχνά οι άνθρωποι με κρίσεις πανικού πως αισθάνονται ότι καταρρέουν, πως η ύπαρξή τους συνοδεύεται από μια αίσθηση εξαφάνισης;

«Είναι η αποτυχία της στήριξης που παρέχει η έλλειψη» λέει ο Λακάν . Τη στήριξη της λειτουργίας του αντικειμένου (α) ως αίτιο της επιθυμίας. Είναι μια συνάντηση που δεν μπορεί παρά να καταφύγει στο άγχος ως λύση.

Αυτό που αφορά την ψυχανάλυση είναι το άγχος ως αυτό ακριβώς που δεν εξαπατά, που αποκαλύπτει την αλήθεια του υποκειμένου, την δομική σχέση του με την έλλειψη και την επιθυμία, τη δική του και του Άλλου. Μιλώντας το υποκείμενο σε ένα κλινικό πλαίσιο μπορεί να λογοποιήσει το άγχος του μέχρι να μπορέσει να δώσει ένα όνομα σε αυτό το Πραγματικό που το κατακλύζει, και να μπορέσει να λάβει θέση έναντι σε αυτό που «του συμβαίνει» αναλαμβάνοντας την επιθυμία του.

*Η Έλενα Κωνσταντίνου είναι Ψυχαναλύτρια και Μέλος της Διεθνούς των Φόρουμ Ψυχανάλυσης του Λακανικού Πεδίου (IF-EPFCL)