Ιστορίες και περισσότερες πληροφορίες ήρθαν στο φως από τότε που ανακοινώθηκαν τα επίσημα εγκαίνια του «Μνημείου της Ελευθερίας» που βρίσκεται στον προμαχώνα των ενετικών τειχών στην παλιά πόλη της Λευκωσίας, 51 χρόνια μετά την ολοκλήρωσή του.

Το μνημείο αναμενόταν να εγκαινιαστεί το 1974 από τον τότε Πρόεδρο Μακάριο, όμως, πρόλαβαν τα τραγικά γεγονότα του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής στο νησί μας. Δημιουργός του μνημείου ήταν ο Αθηναίος γλύπτης Ιωάννης Νοταράς, ο οποίος είχε φιλοτεχνήσει και άλλα ιστορικά μνημεία της Κύπρου, ενώ ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός στον χώρο έγινε από τον Πεύκιο Γεωργιάδη.

Με αφορμή τα εγκαίνια που πραγματοποιήθηκαν χθες, ανατρέξαμε στον κυπριακό Τύπο της εποχής και καταγράψαμε τις σημαντικότερες αναφορές που υπάρχουν για το Μνημείο της Ελευθερίας. Μάλιστα, εντοπίσαμε περισσότερες λεπτομέρειες για τη δημιουργία του έργου. Στα σημαντικά που ανακαλύψαμε κατά την έρευνά μας, ήταν η επίσκεψη δημοσιογράφου της εφημερίδας «Ο Φιλελεύθερος» σε έκθεση του Ι. Νοταρά στο Ζάππειο το καλοκαίρι του 1968. Η εφημερίδα αποκαλύπτει για πρώτη φορά λεπτομέρειες για το μνημείο (που ακόμη και μέχρι σήμερα ήταν άγνωστες), αλλά και το ότι η εκπόνησή του έμεινε μυστική για εννέα ολόκληρα χρόνια.

Τα προηγούμενα χρόνια οι αναφορές ήταν ελάχιστες και μπερδεμένες.

31 Μαΐου 1959 – «Το Μαυσωλείον των αθανάτων θα στηθεί εις το Θρονί του Κύκκου»

Η πρώτη φορά που εντοπίσαμε οτιδήποτε έχει σχέση με μνημείο για τον αγώνα της ΕΟΚΑ, το οποίο ανέλαβε ο γλύπτης Ιωάννη Νοταράς, είναι τον Μάιο του 1959. Η εφημερίδα «Έθνος» έγραφε πως ο Μακάριος ανέθεσε στον γλύπτη Ιωάννη Νοταρά την εκπόνηση μεγαλοπρεπούς μνημείου αφιερωμένου στον κυπριακό απελευθερωτικό αγώνα.

Ο αρθρογράφος δεν αναφέρει ως τοποθεσία του μνημείου την πρωτεύουσα, αλλά το Θρονί στο μοναστήρι του Κύκκου. Σημείο, που όπως αναφέρει, επιλέγηκε από τον Γρίβα Διγενή.

Πιο αναλυτικά στο άρθρο αναφέρονται μεταξύ άλλων τα εξής: «Κατά τις πληροφορίας μας, ο Εθνάρχης διαβίβασεν εις το κ. Νοταράν την παράκλησιν όπως επισπεύσει τας σχετικάς εργασίας της εκπονήσεως του σχεδίου Ηρώων και το όλον μνημειώδες έργον περατωθεί το συντομότερον. […]

Κατά τας πληροφορίες μας, η κορυφή της Μονής Κύκκου, όπου ευρίσκεται το ονομαστόν Θρονί της Παναγίας, επελέγη υπό του ίδιου του στρατηγού, Γρίβα Διγενή, καθότι, όπως αποκάλυψε και ο Εθνάρχης Μακάριος, η περιοχή της Μονής Κύκκου υπήρξε το προσφιλές καταφύγιον του θρυλικού ελευθερωτού του κυπριακού λαού και πολλών άλλων αγωνιστών» […].

2 Ιουνίου 1959 – «Ο Διγενής είδε το πρόπλασμα του Ηρώου»

Η επόμενη αναφορά που εντοπίσαμε είναι στην εφημερίδα «Ελευθερία», όπου καταγράφεται επίσκεψη του Γρίβα Διγενή στην Αθήνα και στο εργαστήριο του Ιωάννη Νοταρά.

6 Ιουνίου 1959 – «Ελήφθη το σχέδιον διά το Ηρώον»

Τον ίδιο μήνα γράφει η εφημερίδα «Ο Φιλελεύθερος»: «Κατά έγκυρους πληροφορίας μας, ο Μ. Αρχιεπίσκοπος, έλαβε εξ Αθηνών το σχέδιον του διακεκριμένου Ελλήνος γλύπτου κ. Νοταρά διά το «Ηρώον Κυπριακού Αγώνος», το οποίο θα στηθεί επί της βουνοκορφής ήτις δεσπόζει της Μονής Κύκκου. Ενδέχεται διά την φιλοτέχνησιν του «Ηρώου Κυπριακού Αγώνος» να προκηρυχθεί τελικώς Πανελλήνιος διαγωνισμός».

10 Ιουνίου 1959 – «Επιτροπή διά την ανέγερσιν μνημείων του απελευθερωτικού αγώνος»

Λίγες ημέρες αργότερα ο πρόεδρος Μακάριος προχωρεί σε επίσημη ανακοίνωση για την ανέγερση μνημείων για τον αγώνα της ΕΟΚΑ. Γράφει εκείνες τις ημέρες η εφημερίδα «Ελευθερία»:

Ο Αρχιεπίσκοπος και Εθνάρχης Μακάριος ανακοίνωσε χθες ότι συνεστήθη υπό την προεδρίαν του Σεβάσμιου Μητροπολίτη Κιτίου κ . Άνθιμου επιτροπή, η οποία θα μεριμνήσει διά την ανέγερσιν διαφόρων μνημείων του απελευθερωτικού αγώνος. […]

Μεταξύ των μνημείων, τα οποία θα ανεγερθούν θα περιλαμβάνονται τα ακόλουθα: Μεγαλοπρεπές Ηρώον, το οποίο θα υψούται παρά την Ιερά Μονήν Κύκκου, μέγα επιβλητικός ανδριάς του Στρατηγού Γρίβα ο οποίος θα στηθεί εις κεντρικό σημείο της Λευκωσίας, Μαυσωλείον εις Λευκωσίαν εντός του οποίου θα τοποθετηθούν τα οστά εις τα Κεντρικάς Φυλακάς ταφέντων ηρώων[…]. Ο Αρχιεπίσκοπος ανακοίνωσεν επί του προκειμένου ότι ο γνωστός Έλληνας γλύπτης κ. Νοταράς του απέστειλεν ήδη μελέτην διά το υπό ανέγερσιν Μαυσωλείον.

Καλοκαίρι 1968

Το 1968 εντοπίσαμε τις πιο σημαντικές πληροφορίες. Το καλοκαίρι του 1968 η εφημερίδα «Φιλελεύθερος» κάνει αναφορά σε μυστική επίσκεψη του Ιωάννη Νοταρά στην Κύπρο, ενώ ο δημοσιογράφος επισκέπτεται λίγους μήνες μετά την επίσκεψή του, τον γλύπτη στην Αθήνα και καταφέρνει να καταγράψει στο ρεπορτάζ του σημαντικές πληροφορίες για το μνημείο.

Στις 3 Ιουλίου 1968, γράφει η εφημερίδα σε λίγες γραμμές ως σχόλιο: «Αθόρυβα πέρασε από την Κύπρο ο έλληνας γλύπτης κ. Νοταράς. Με διακριτικότητα αρνήθηκε να μιλήσει για τον σκοπό της επισκέψεώς του. Λέγεται πάντως ότι σχετίζεται με τη δημιουργία του επιβλητικού μνημείου στη Λευκωσία που του ανατέθηκε μετά το 1960, αλλά καθυστέρησε η εκτέλεσή του για διάφορους λόγους. Πιθανολογείται ότι το μνημείο αυτό θα στηθεί στον προμαχώνα απέναντι από τον δρόμο που βγάζει στην Αρχιεπισκοπή.

Τον Αύγουστο του ίδιου έτους ο δημοσιογράφος επισκέπτεται την Αθήνα όπου συναντά τον Ιωάννη Νοταρά. Το άρθρο που δημοσιεύθηκε στις 28 Αυγούστου 1968 τιτλοφόρησε «Ένα μυστικό που κράτησε εννέα χρόνια: Το μνημείο της Κύπρου».

Γράφει στην εφημερίδα:

Η ιστορία άρχισε εδώ και εννέα χρόνια. Το 1959 ενώ διαρκούσε ακόμα ο αγώνας της Κύπρου ενάντια στην αγγλική κατοχή. Στο εργαστήριό του στο Παλαιό Φάληρο, ο γλύπτης κ. Ιωάννης Νοταράς έσκυβε συχνά στο μικρό του ραδιόφωνο και άκουγε τα νέα από την Κύπρο. Θυμάστε στα χρόνια εκείνα με πόση αγνότητα ψυχής και με ποια έξαρση πατριωτική ακούγαμε όλοι οι Έλληνες τα γεγονότα που διαδραματίζονταν στο νησί μας. Σαν γνήσιος Έλληνας, συχνά γέμιζε συγκίνηση και ο κ. Νοταράς. Και σαν γνήσιος καλλιτέχνης γύρεψε αυτή του συγκίνηση να την μετατρέψει σε τέχνη και άρχισε αυτοβούλως την μακέτα ενός μνημείου για την Κύπρο. Η εργασία κράτησε μέρες, μήνες, χρόνια. Κάποτε η πολιτική ανάγκη έφερε τον Μακάριο στην Αθήνα , εκεί ο πρόεδρος της Κύπρου άκουσε να λένε για το έργο που εμπνεύστηκε από την Κύπρο ο Νοταράς. Γύρεψε και το είδε. Και ακολούθησε αργότερα επιστολή του που έδινε στον Αθηναίο γλύπτη εν λευκώ την εντολή να προχωρήσει στην αποπεράτωση του έργου.

Το «Μνημείο της Ελευθερίας της Κύπρου», όπως το αποκαλεί ο εμπνευστής του, αποτελείται από 17 αγάλματα που είναι τοποθετημένα σε τρία επίπεδα, σε τρία μέρη καλύτερα, το άνω μέρος πάνω σε βάθρο, σε μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος, υψώνεται η Θεά Ελευθερία. Έχει το δεξί της χέρι σηκωμένο ψηλά, υπενθυμίζοντας έτσι την «ανωτέραν δύναμη», την πίστη. Το άγαλμα αυτόν, εκφράζει την ιδέαν.

Στο μεσαίον μέρος βρίσκονται δύο στρατιώτες. Δεν φέρουνε διακρίσεις και γενικά το ντύσιμό τους δεν είναι στρατιωτικά άψογο, δύοντας έτσι την εντύπωση πως είναι αντάρτες. Οι δύο λοιπόν Κύπριοι αντάρτες τραβούνε τις αλυσίδες της φυλακής, της Κύπρου που την ένουνε –σύμφωνα με την ιδέα του καλλιτέχνη- συμβολικά μισάνοικτη. Τα δύο αυτά αγάλματα, λίγο μεγαλύτερα από το φυσικό μέγεθος – επειδή όμως βρίσκονται ψηλά φαίνονται σε κανονικό - εκφράζουν την ενέργεια.

Στο κάτω και τελευταίο μέρος βρίσκονται τα υπόλοιπα δεκατέσσερα αγάλματα. Είναι γνώριμαι μορφές της κυπριακής ζωής, που βγαίνοντας από τη φυλακή δέονται, ευχαριστούν, αναπνέουν. Στη μια άκρη, ένας βρακάς με έναν νεαρό. Στην άλλη ένας δάσκαλος που δείχνει τον δρόμο, που ξανοίγεται μπροστά σε έναν καλόγηρο. Και μεταξύ των δύο άκρων μία νεαρή που σταυροκοπιέται, ένας γέρος που δέεται, μια γυναίκα που ευχαριστεί, μία ηλικιωμένη που κλαίει και που βρίσκει στήριγμα τη «σοφή» συμβουλή ενός παιδιού. Ένας αξύριστος με ανοικτό πουκάμισο που ακουμπά αποκαμωμένος, αλλά αναπνέοντας ελεύθερα στον τοίχο. Και πιο μέσα ένας ποιητής και γυναίκες σε στάση καρτερίας και δέους. Όλα αυτά τα αγάλματα σε φυσικό μέγεθος, εκφράζουν το αποτέλεσμα.

Την ιδέα λοιπόν, την ενέργεια και το αποτέλεσμα του «αγώνα της Κύπρου» θέλησε να εκφράσει ο γλύπτης κ. Νοταράς. Η δημιουργία όλων αυτών των αγαλμάτων σε γύψο κράτησε από το 1961 μέχρι τα μέσα του 1966. Πρωτού όμως συμπληρωθούν όλα ο γλύπτης πήρε τα τέσσερα σε διαφορετικά ταξίδια του με το ιδιωτικό του αυτοκίνητο στη Φλωρεντία για να χυθούν σε χαλκό όπως θα είναι στην τελική τους μορφή στο χυτήριο του Ιταλού Bearzi. Τα υπόλοιπα 13 τα έστειλε με φορτηγό. Η μετατροπή των αγαλμάτων σε χαλκό, κράτησε συνολικά τρία χρόνια. Εκεί στη Φλωρεντία, όταν το έργο τέλειωσε το κινηματογράφησε γερμανική εταιρεία. […]

Την περασμένη βδομάδα, στην Αθήνα, τα βήματά μου με έφεραν στο Ζάππειο όπου επισκέφθηκα την εκεί έκθεση που είναι αφιερωμένη στην πολεμική αρετή των Ελλήνων. Έξω από το Ζάππειο ήταν στημένο ένα μνημείο: «Είναι της Κύπρου» μου απάντησε ο φύλακας.

Κοιτάζω σε μία κώχη «Ι. Γ. Νοταράς». Θυμήθηκα το πρόσφατο πέρασμά του από την Κύπρο και ήρθα αμέσως σε επικοινωνία μαζί του. Παρά τους σφοδρούς ενδοιασμούς του, στο τέλος μου μίλησε.

Το έργο όπως είναι ακόμα εκτεθειμένο στο Ζάππειο, είναι σε γύψο και τα υπόλοιπα βάθρα σε ξύλο που είναι μπογιατισμένο σε ελαφρό γκρίζο χρώμα. [ …] Τα γύψινα αγάλματα εξακολουθούν να είναι ακέραια παρά το γεγονός ότι είχαν μείνει για εννέα ώρες στο νερό κατά τη γνωστή πλημμύρα που έπληξε πριν λίγο καιρό τη Φλωρεντία. «Αυτά ανήκουν φυσικά σε εμένα» λέγει ο κύριος Νοταράς σαν να μιλάει για τα παιδιά του. […]

Αυτή λοιπόν είναι η ιστορία του «Μνημείου της Ελευθερίας της Κύπρου» που για εννέα ολόκληρα χρόνια κρατήθηκε τόσο ζηλότυπα μυστική η ύπαρξη του. Και ένα ακόμα μυστικό. Όλα τα αγάλματα βρίσκονται εδώ και ένα χρόνο στην Κύπρο» , έγραψε.