Δεν μπορούσαμε να καταλάβουμε τι ακριβώς εννοούσε η Τουρκοκύπρια Arzu περιγράφοντάς μας τι είχε γίνει την προηγούμενη ημέρα. Σε  λίγο όμως θα γινόμασταν μάρτυρες του ίδιου σκηνικού ίδιας, θα βιώναμε την ίδια εμπειρία, θα νοιώθαμε την ίδια συγκίνηση.

 

Από τους Μιχάλη Μιχαηλίδη και Ανδρέα Κάτσιη

Φωτογραφίες και βίντεο: Γιώργος Μιχαήλ

Είχαμε φτάσει στη λίμνη της Γαλάτειας, στην περιοχή της Καρπασίας, κοντά στις 10 το πρωί της Τετάρτης (5 Απριλίου). Περίπου 1 ώρα και 15 λεπτά δρόμος από το σημείο εκκίνησης, στο οδόφραγμα του Λήδρα Πάλας. Αμέσως κατεβήκαμε στο σημείο που εντοπίστηκε ο τάφος…

Τον ονομάζουμε τάφο αφού ξέραμε εξ αρχής ότι εκεί είχε ανακαλύψει την προηγούμενη ημέρα η ομάδα των Ε/κ και Τ/κ αρχαιολόγων τα οστά και ότι θα τα αποκάλυπταν (εντελώς τυχαία) τη μέρα που θα πηγαίναμε εμείς για το ρεπορτάζ. Οπότε, ξεκινώντας από το Σπίτι της Συνεργασίας το πρωί με το λευκό τζιπ αυτοκίνητο του ΟΗΕ, ο Γερμανός στην καταγωγή συνοδός μας Florian von König (Ειδικός Σύμβουλος Τρίτου Μέλους που είναι τα Ηνωμένα Έθνη) μας ενημέρωσε πως αυτό κι αυτό συμβαίνει και ότι θα πάμε κατευθείαν εκεί, στη λίμνη της Γαλάτειας.

Χαρήκαμε, τόσο γιατί θα είχαμε την ευκαιρία να δούμε με τα μάτια μας μια τόσο σημαντική εκταφή -και μάλιστα στην Καρπασία που θα ήταν και η πρώτη στα χρονικά από τη μέρα που ξεκίνησε το έργο της η ΔΕΑ- όσο και γιατί τουλάχιστον ακόμα μια οικογένεια ενδεχομένως θα λυτρωνόταν έπειτα από αυτή την ανακάλυψη.

 

Μια και μιλάμε για λύτρωση, θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε μια ιστορία που μας εξιστόρησε ο Florian στη διαδρομή προς την Καρπασία, η οποία εκτυλίχθηκε το 2015 και αφορούσε στην ανεύρεση οστών στην περιοχή του Τράχωνα. «Η γυναίκα που μας είχε δώσει την πληροφορία, λέει ο Florian, ήταν τότε 96 χρονών. Λίγο μετά τον πόλεμο θυμόταν δύο φορτηγά γεμάτα με οστά τα οποία βρέθηκαν στην περιοχή. Τα οστά αυτά τα έθαψαν όπως-όπως, γιατί τότε στις ελεύθερες περιοχές τα έστειλαν πίσω, δεν ήθελαν μάλλον να δεχτούν ότι είχαν πεθάνει οι δικοί τους, απ’ ότι μας είπε η κυρία αυτή.

Εκείνη έβοσκε το κοπάδι της και τους είδε, ήταν σίγουρη. Την πληροφορία αυτή την είχαμε και παλαιότερα, αλλά οι 13, μέχρι εκείνη τη στιγμή εκσκαφές, δεν είχαν αποκαλύψει τίποτα. Πήγαμε ξανά, αλλά και πάλι τίποτα. Θα κλείναμε την υπόθεση, αλλά η συγκεκριμένη κυρία επέμενε, είχε στείλει μάλιστα τον ηλικιωμένο γιο της, να μας υποδείξει το σημείο που ήταν θαμμένα τα οστά. Είχε δίκαιο, τα βρήκαμε θαμμένα εκεί, σε ένα στενό τάφο, βάθους δύο μέτρων στοιβαγμένους στρατιώτες και πολίτες. Η γυναίκα πέθανε 4 μήνες αργότερα…».

Με αφορμή αυτή την ιστορία, θα πρέπει να αναφέρουμε πως ένα από τα πιο μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σε σχέση με την πτυχή του Κυπριακού που αφορά στους αγνοούμενους, είναι πως οι περισσότεροι αξιόπιστοι μάρτυρες που είδαν, ξέρουν, θυμούνται, δυστυχώς ή έχουν πεθάνει ή είναι πολύ μεγάλοι σε ηλικία. Καθώς οι μάρτυρες γερνούν και πεθαίνουν, παίρνουν σημαντικές πληροφορίες στον τάφο τους, και καθώς η γενιά των γονιών χάνεται χωρίς να γνωρίζουν την τύχη των αγνοούμενων παιδιών τους, η ΔΕΑ είναι αφοσιωμένη να κάνει οτιδήποτε χρειαστεί για να επιταχυνθεί η διαδικασία εκταφής και ταυτοποίησης, κάτι που επιτυγχάνεται φυσικά χάρη και στη σημαντική συνεισφορά των δωρητών -ξένων χωρών- αλλά και της Ε.Ε. Ωστόσο, 50 χρόνια μετά τα γεγονότα του 1963-64 και 40 χρόνια από τα γεγονότα του 1974, σαφέστατα ο χρόνος τελειώνει για τον εντοπισμό των υπολοίπων. Πάντως, από το 2008, που γίνονται εκταφές (μέχρι και 8 ομάδες δουλεύουν στα βόρεια και 2 ομάδες στα νότια), η ΔΕΑ κατάφερε με αξιοσημείωτη επιτυχία να προχωρήσει στην εκταφή περισσότερων από τα μισά λείψανα, και να ταυτοποιήσει ποσοστό μεγαλύτερο του 1/3 όλων των αγνοουμένων (οι οποίοι στο σύνολό τους είναι 2001 -οι Ε/κ είναι 1508 και οι Τ/κ 493).

 

Αυτά από αριθμούς. Στη Γαλάτεια, τώρα, με το που κατεβήκαμε κι αφού έγιναν οι συστάσεις, η Arzu Deniz, η μία εκ των δύο Τ/κ αρχαιολόγων -τη συγκεκριμένη ομάδα συμπληρώνουν ακόμα δύο Ε/κ αρχαιολόγοι συν ένας ακόμα Τ/κ που χειρίζεται τον εκσκαφέα- μας δείχνει μια σόλα παπουτσιού, κάτω από την οποία είναι θαμμένο ένα ανθρώπινο οστό. Οι πληροφορίες που δόθηκαν στη ΔΕΑ έκαναν λόγο για έναν άνθρωπο που ήταν θαμμένος εκεί, σε ένα λάκκο που βγήκε με εκσκαφέα παλιό (αφού μιλούμε για το ‘74) του οποίου η κούπα είχε πλάτος 60 εκατοστά... Στο συγκεκριμένη σημείο, στη Γαλάτεια, το οποίο παλαιότερα ήταν λίμνη αλλά αποστραγγίστηκε πριν την εισβολή, έχουν γίνει ουκ ολίγες έρευνες τα τελευταία δύο χρόνια, έχουν ανοιχθεί πολλές τρύπες, χωρίς όμως να βρεθεί τίποτα. Το σημείο που βρέθηκαν τελικά τα οστά και στο οποίο έσκαβαν τις τελευταίες μέρες οι αρχαιολόγοι της ΔΕΑ, ήταν και το τελευταίο το οποίο θα ερευνούσαν. Ενημερωτικά, κάθε φορά δίνονται πληροφορίες στη ΔΕΑ για θαμμένους αγνοούμενους, η πιθανότητα να βρεθεί τελικά κάτι δεν ξεπερνά το 10%. Οπότε, η ικανοποίηση της ομάδας των αρχαιολόγων όταν εντόπισαν αρχικά τις σόλες και έπειτα τα οστά του ποδιού ήταν απερίγραπτη.

 

Κι ενώ οι αρχαιολόγοι Ειρήνη Παπαδοπούλου, Στέλιος Μανώλη και Hasan Doğan έσκαβαν προσεκτικά (σχεδόν με χειρουργική ακρίβεια) στο σημείο που ήταν τα οστά που βρέθηκαν αρχικά, ξεψαχνίζοντας το βρεγμένο χώμα, κάνοντας υπολογισμούς για την θέση του σώματος και βγάζοντας μαζί τις απαραίτητες φωτογραφίες, την ώρα μάλιστα που ο Mehmetis Zorba αφαιρούσε χώμα με τον εκσκαφέα από το γύρω σημείο του τάφου, παραδίπλα η Arzu φώναξε ξαφνικά με ενθουσιασμό πως υπάρχει και δεύτερο άτομο θαμμένο εκεί. Αυτό ήταν, η ικανοποίηση στα πρόσωπα όλων μας ήταν ακόμα πιο εμφανής, παρά το συγκλονισμό και το δέος που νοιώθαμε -και ειδικά εμείς που πρώτη φορά στη ζωή μας ερχόμασταν αντιμέτωποι με ένα τέτοιο σκηνικό.

Η εμπειρία που βιώσαμε το πρωί της Τετάρτης ήταν απερίγραπτη. Τα συναισθήματά μας ανάμεικτα. Το ίδιο και της ομάδας των αρχαιολόγων της ΔΕΑ. Αυτό που συμβαίνει με τα παιδιά δεν μπορεί να περιοριστεί σε μια ατάκα τύπου «βρήκαμε οστά». Είναι πολύ σπουδαίο αυτό που βιώνουν εκείνη την ώρα, εξ ου και ο ενθουσιασμός τους είναι υπέρμετρος. Και ναι μεν ικανοποιούνται κάθε φορά που βρίσκουν οστά, αφού όπως λένε βοηθούν ακόμα μια οικογένεια να λυτρωθεί και να ανακουφιστεί λιγάκι ο πόνος, παράλληλα όμως συγκλονίζονται. «Έχουμε την ίδια χαρά που έχουν οι οικογένειες… Κλαίμε μαζί με τις οικογένειες…».

Ανάμεσα στις πιο δύσκολες στιγμές που βίωσαν κατά καιρούς οι ίδιοι είναι οι περιπτώσεις που αφορούν σε οστά μικρών παιδιών, ή μανάδων με παιδιά. Προφανώς και έχουν δει πολλά τα μάτια όλων όσοι δουλεύουν στη ΔΕΑ, από αρχαιολόγους, μέχρι ανθρωπολόγους και γενετιστές, κάθε φορά όμως, σε κάθε περίπτωση, μπορεί να υπάρχει μια συγκεκριμένη πτυχή που θα τους συγκλονίσει ακόμα πιο πολύ.

 

Όπως για παράδειγμα, ο Memetis που χειρίζεται τον εκσκαφέα, ο οποίος το 2008 (πριν καν εργοδοτηθεί από τη ΔΕΑ) φανέρωσε ο ίδιος τον μέχρι εκείνη τη μέρα αγνοούμενο παππού του. «Συγκλονίστηκα, ανατρίχιασα» μας λέει περιγράφοντάς μας σε άπταιστα ελληνικά την ιστορία.

Εγκαταλείποντας τελικά το σημείο της λίμνης στη Γαλάτεια, λίγο πριν το μεσημέρι, έπειτα που ο Florian μάς είχε κάνει 3 υπενθυμίσεις πως θα έπρεπε να πάμε κι αλλού (κανείς μας δεν ήθελε να χάσει λεπτό από μια τόσο δυνατή εμπειρία), γνωρίζαμε ήδη ότι στο σημείο που υποτίθεται ήταν θαμμένος ένας άνθρωπος (σύμφωνα με τις πληροφορίες που δόθηκαν στη ΔΕΑ), είχαν βρεθεί ήδη οστά δύο ανθρώπων -ενώ μέχρι το απόγευμα μάθαμε όλοι ότι εντοπίστηκαν οστά τα οποία πιστεύεται ότι ανήκουν σε τέσσερεις ανατομικούς σκελετούς Ελληνοκυπρίων αγνοουμένων, με τον αριθμό αυτό μάλιστα να έχεις σοβαρές πιθανότητες να αυξηθεί (τελευταία ενημέρωση: μέχρι την Παρασκευή 7 Απριλίου ο αριθμός των οστών αγνοουμένων που εντοπίστηκαν ανήλθε στους 6).

Παρόλο που η αγωνία μας για την αποκάλυψη ακόμα περισσότερων από τα ευρήματα του τάφου ήταν τεράστια, εντούτοις έπρεπε να φύγουμε αφού το πρόγραμμα της ξενάγησης από τον Florian περιελάβανε επίσης επίσκεψη στο Ανθρωπολογικό Εργαστήριο της ΔΕΑ που βρίσκεται σε χώρο κοντά στο παλιό αεροδρόμιο Λευκωσίας.

Φτάνοντας εκεί, αρχικά μπήκαμε στο δωμάτιο που γίνεται η ενημέρωση των συγγενών και η παράδοση των οστών κάθε φορά που γίνεται η ταυτοποίηση ενός αγνοουμένου. «Ο τελευταίος αγνοούμενος που ταυτοποιήθηκε ήταν Ε/κ», λέει ο Florian στρέφοντας το βλέμμα στην εικόνα της Παναγίας και στο καντήλι που βρισκόταν στο βάθος της αίθουσας. Βρισκόμασταν σε ένα χώρο που ήταν σχετικά άδειος, αλλά όμως «φώναζε». Ένα δωμάτιο όπου γράφεται μια από τις τελευταίες σελίδες του δράματος μιας από τις πιο δύσκολες και τραγικές πτυχές του Κυπριακού προβλήματος. Σε ένα κιβώτιο, οι συγγενείς παραλαμβάνουν τον άνθρωπο ή τους ανθρώπους τους, αφού ενημερωθούν για όλα τα σχετικά -πότε, που και πως βρέθηκε, ίσως και πώς σκοτώθηκε. Κάποιοι λυγίζουν, άλλοι λυτρώνονται, ορισμένοι φιλάνε τα οστά, μερικοί αρνούνται να το πιστέψουν πως αυτό που παίρνουν είναι ο δικός τους που αγνοείται για σχεδόν μισό αιώνα, αλλά πάντως όλοι μένουν σιωπηλοί για λίγη ώρα. Καλού-κακού πάντως, υπάρχει εκεί και ένα δωμάτιο πρώτων βοηθειών αλλά και ένα απινιδωτής.

 

Τελευταίος μας σταθμός το εργαστήριο που καταλήγουν τα οστά, με τις ομάδες των ανθρωπολόγων να προσπαθούν κυριολεκτικά να συναρμολογήσουν το παζλ του δράματος -αυτού που προκύπτει πάντα μετά από έναν πόλεμο. Εκεί μιλήσαμε με τον Θεοδώρα Ελευθερίου, συντονίστρια μιας από τις ομάδες, η οποία μας εξήγησε τη διαδικασία που ακολουθείται.

«Από την ώρα που παραλαμβάνετε τα οστά, πόσο καιρό μετά ξεκινάτε τις διαδικασίες ταυτοποίησης;» ρωτάμε. «Πλέον είμαστε πολύ καλά με τους χρόνους μας. Αυτά που βλέπετε έχουν βρεθεί μόλις πέρσι και ήδη βρίσκονται σε διαδικασία ταυτοποίησης. Παλαιότερα, λόγω απειρίας, αλλά και λόγω μεγάλου όγκου οστών, ήμασταν πολύ πίσω, κάτι το οποίο πλέον έχει διορθωθεί. Αυτό που είναι χρονοβόρο και δυστυχώς δεν είναι εύκολο να βελτιωθεί, είναι ο χρόνος ταυτοποίησης των οστών, αφού για να μη γίνουν λάθη πραγματοποιούνται πολλές επιβεβαιωτικές εξετάσεις και έλεγχοι».

Εδώ και μερικά χρόνια, τα δείγματα από τα οστά στέλνονται για ταυτοποίηση στην Αμερική και τα πρώτα αποτελέσματα επιστρέφουν μετά από 4 μήνες. «Στην Αμερική υπάρχει βάση δεδομένων με κωδικοποιημένα στοιχεία των συγγενών που έδωσαν DNA. Όταν γίνει η ταυτοποίηση, μας στέλνουν τα αποτελέσματα και εμείς, πριν ενημερώσουμε τους συγγενείς, κάνουμε μια επαλήθευση του αποτελέσματος».

«Και πως γίνεται αυτό;» ρωτάμε ξανά την Θεοδώρα. «Οι δικοί μας γενετιστές οι οποίοι έχουν πρόσβαση σε όλα τα στοιχεία των συγγενών, ελέγχουν ξανά τα δείγματα DNA, ότι όντως είναι συμβατά στο ποσοστό που είναι παγκόσμια καθορισμένο, δηλαδή 99,95%, ενώ ακολούθως επαληθεύουμε την ταυτότητα των αγνοουμένων μέσα από τις μαρτυρίες των συγγενών. Τι ρούχα φορούσαν όταν έφυγαν τότε, αν είχα τραύματα από παλιά και άλλα πολλά στοιχεία που μπορούν να αποδείξουν τη συμβατότητα των οστών με το δείγμα».

 

Αυτό που έμεινε πιο έντονα χαραγμένο στη μνήμη μας φεύγοντας απ’ εκεί, πέραν της εικόνας με τα πολλά ανθρώπινα οστά (που πλέον έχει κυκλοφορήσει μαζικά στον Τύπο), είναι σίγουρα τα οστά παιδιών, τα παιδικά ρούχα και παπούτσια που είδαμε, αλλά και δύο κιβώτια με οστά ταυτοποιημένων αγνοουμένων… που όμως οι δικοί τους αρνήθηκαν να τα παραλάβουν αφού έκριναν ότι ο αριθμός των οστών που τους παραδόθηκε δεν ήταν επαρκής.

«Florian, κάνοντας αυτή τη δουλειά τρία χρόνια τώρα στην Κύπρο νοιώθεις ότι συνεισφέρεις στην επικράτηση της ειρήνης στο νησί και στην προσπάθεια για επανένωση;» ήταν η τελευταία μας ερώτηση λίγο πριν αποχαιρετιστούμε. Ο ίδιος, αφού μίλησε για τη σπουδαιότητα του να είσαι επιστήμονας και να δουλεύεις για ένα τέτοιο σκοπό, όπως η ταυτοποίηση αγνοουμένων και άρα η λύτρωση των οικογενειών τους, μας υπενθύμισε ότι είναι Γερμανός και ότι χιλιάδες ομοεθνείς του αγνοούνται μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο και μάλλον δεν θα βρεθούν ποτέ τα οστά τους, κάτι που συμβαίνει και με πολλές άλλες χώρες στον κόσμο, όπως για παράδειγμα η Ρουάντα, και άρα η Κύπρος είναι τυχερή που έχει τη δυνατότητα, την τεχνογνωσία, τα μέσα αλλά και τα χρήματα να τρέχει ένα τέτοιο πρόγραμμα! «Ναι, αισθάνομαι ωραία που κάνω αυτή τη δουλειά».