Με στόχο να αναδειχθεί η πραγματικότητα πίσω από τους πολύ συχνά αόρατους «μετανάστες του κλίματος», οι εταίροι του Έργου Climate of Change που υλοποιείται στην Κύπρο από το Ερευνητικό Ίδρυμα του Πανεπιστημίου Λευκωσίας δημοσίευσαν μια έκθεση που διερευνά τη σχέση μεταξύ της κλιματικής αλλαγής και των προτύπων κινητικότητας σε τέσσερις χώρες που αντιμετωπίζουν φυσικές καταστροφές με αυξημένη συχνότητα και ένταση: τη Σενεγάλη, τη Γουατεμάλα, την Καμπότζη και την Κένυα.

Ενώ το 2015 πολλά κράτη μέλη έκλεισαν τα σύνορά τους ως απάντηση στη Συριακή Προσφυγική Κρίση, η ΕΕ χρειάστηκε μόλις μια εβδομάδα για να εφαρμόσει την Οδηγία Προσωρινής Προστασίας, όταν η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία. Αυτή η οδηγία παρείχε προσωρινές άδειες παραμονής και άσυλο στους Ουκρανούς, αποδεικνύοντας την ικανότητα της ΕΕ να δώσει μια ταχεία απάντηση στη σύγκρουση, προστατεύοντας ανθρώπους που τρέχουν μακριά από τη φρίκη. Έως και 5 εκατομμύρια Ουκρανοί έχουν επωφεληθεί από την προσωρινή προστασία της ΕΕ μέχρι σήμερα.

Πέρα από την αρχή της διεθνούς αλληλεγγύης που πρέπει να οδηγήσει την ΕΕ, το αποικιακό παρελθόν της και οι τρέχουσες παγκόσμιες εμπορικές σχέσεις της υπογραμμίζουν μια ιστορική ευθύνη για πολλές από τις συγκρούσεις που λυμαίνονται τον κόσμο. Η κλιματική αλλαγή δεν αποτελεί εξαίρεση σε αυτόν τον κατάλογο συγκρούσεων που προκαλούνται από την ΕΕ.

Ωστόσο, οι άνθρωποι που εκτοπίστηκαν λόγω κλιματικών καταστροφών ή περιβαλλοντικής υποβάθμισης δεν πληρούν τον νομικό ορισμό του «πρόσφυγα» και συχνά γλιστρούν κάτω από τα ραντάρ της δημόσιας συζήτησης. Αναγνωρίζοντας αυτήν την αυξανόμενη ανάγκη για τον προσδιορισμό των δημογραφικών στοιχείων των κλιματικών μεταναστών, ερευνητές από το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια δημοσίευσαν για λογαριασμό του Έργου Climate of Change μια έκθεση με τίτλο «Πέρα από τον πανικό: Εξερευνώντας την κλιματική κινητικότητα».

Ποιος θεωρείται κλιματικός μετανάστης;

Η κλιματική αλλαγή είναι μια σημαντική αιτία της μετανάστευσης και πρόσφατες μελέτες εκτιμούν ότι μέχρι το 2050 μπορεί να αναγκάσει 216 εκατομμύρια ανθρώπους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι αυτός ο αριθμός αφορά την εσωτερική μετανάστευση και όχι τη διασυνοριακή, καθώς συχνά οι δύο τύποι συγχέονται μεταξύ τους.

Παρά τις ενδείξεις για τη μετανάστευση που προκαλείται από την κλιματική αλλαγή και την ανάγκη για υιοθέτηση πολιτικών μετανάστευσης γύρω από αυτήν την εισροή, οι πλούσιες βιομηχανικές χώρες χτίζουν τείχη και όχι γέφυρες για τους πρόσφυγες. Οι παραγωγοί των μεγαλύτερων εκπομπών αερίων θερμοκηπίου στον κόσμο ξοδεύουν κατά μέσο όρο πάνω από δύο φορές περισσότερα για τον οπλισμό των συνόρων τους από ό,τι για τη χρηματοδότηση για το κλίμα. Αυτή η διαφορά δαπανών αναφέρεται ως «τοίχος του κλίματος».

Πέρα από τα κλιματικά τείχη της Ευρώπης

Στην τροπική ζώνη, η Σενεγάλη, η Γουατεμάλα, η Καμπότζη και η Κένυα φιλοξενούν οικονομίες που είναι εξαιρετικά ευάλωτες στις αλλαγές του κλίματος. Ωστόσο, συνολικά, αυτές οι τέσσερις χώρες αντιπροσωπεύουν το 0,1% των σημερινών παγκόσμιων εκπομπών, σε σύγκριση με το 37% που εκπέμπουν οι πλούσιες βιομηχανικές χώρες.

Δραστηριότητες που εξαρτώνται από το κλίμα, όπως η γεωργία, η αλιεία και η κτηνοτροφία αποτελούν βασικά στοιχεία των οικονομιών των τεσσάρων εθνών. Αυτό τα καθιστά ολοένα και πιο ευαίσθητα στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Για παράδειγμα, τα ακανόνιστα μοτίβα βροχοπτώσεων και τα σχετικά ακραία φαινόμενα, όπως η ξηρασία στην Κένυα και τη Σενεγάλη και οι ξαφνικές πλημμύρες στη Γουατεμάλα και την Καμπότζη προκαλούν όλεθρο στη γεωργία και την αλιεία τους.

Ταυτόχρονα, η περιβαλλοντική υποβάθμιση που προκαλείται από την κακή διαχείριση ή την υπερβολική χρήση των φυσικών πόρων οδηγεί σε αποψίλωση των δασών (παράνομη υλοτόμηση στην Καμπότζη και τη Γουατεμάλα), ερημοποίηση (στη Σενεγάλη και την Κένυα) και τη διαταραχή οικοσυστημάτων, όπως τα μαγγρόβια δάση κοντά στη Σενεγάλη. Η αλιεία στη Σενεγάλη, η οποία απασχολεί το 15% του πληθυσμού της, καταστρέφεται από την υπερθέρμανση του πλανήτη, καθώς και από την κακή διαχείριση των απορριμμάτων, τη ρύπανση και την υπερεκμετάλλευση των ωκεανών.

Η κλιματική αλλαγή λειτουργεί, λοιπόν, ως πολλαπλασιαστής των υφιστάμενων τρωτών σημείων σε αυτές τις χώρες, όπως η φτώχεια, η έλλειψη πόρων και η επισιτιστική ανασφάλεια, που αλληλοεπιδρούν και επηρεάζουν το ένα το άλλο. Ως εκ τούτου, οι άνθρωποι, ειδικά εκείνοι που εργάζονται και εξαρτώνται από το περιβάλλον, είναι πιο επιρρεπείς στη μετανάστευση ως η μόνη στρατηγική προσαρμογής.

Η κλιματική δικαιοσύνη είναι δικαιοσύνη κινητικότητας

Παρά τη διαδεδομένη αφήγηση ότι η κλιματική μετανάστευση περιστρέφεται γύρω από τη μαζική μετανάστευση στον παγκόσμιο Βορρά, αυτή η έκθεση επιβεβαιώνει ότι η ενδοπεριφερειακή μετανάστευση είναι πολύ πιο διαδεδομένη από τη διεθνή μετανάστευση όταν πρόκειται για λόγους που σχετίζονται με το περιβάλλον.

Για τους μετανάστες στις τέσσερις προαναφερθείσες χώρες, τα εξαιρετικά περιοριστικά συστήματα θεωρήσεων βίζας που χαρακτηρίζονται από υπερβολικό κόστος, σημαίνει ότι τα τακτικά κανάλια διασυνοριακής μετανάστευσης είναι εξαιρετικά περιορισμένα και λιγότερο πιθανά. Αυτό αφήνει τους ανθρώπους που ασχολούνται με τη διασυνοριακή μετανάστευση να αντιμετωπίζουν υψηλότερους κινδύνους εκμετάλλευσης και μεγάλο κόστος για την εξασφάλιση της διέλευσης διεθνώς.

Η ΕΕ φέρει μεγάλη ευθύνη για αυτές τις επικίνδυνες μεταναστευτικές διόδους. Όπως απέδειξαν τα θεσμικά όργανα με τον πόλεμο της Ουκρανίας, μπορούν να δημιουργηθούν ασφαλείς διαδρομές μετανάστευσης για την παροχή προσωρινής προστασίας στους εκτοπισμένους μέσω περιφερειακών και διμερών συμφωνιών ελεύθερης κυκλοφορίας.

Η ανάγκη για το κλίμα της αλλαγής

Ένα ασφαλές, καθαρό, υγιές και βιώσιμο περιβάλλον είναι ένα ανθρώπινο δικαίωμα που αναγνωρίζεται από τα Ηνωμένα Έθνη αλλά δεν ασκείται σε όλες χώρες του κόσμου. Αυτό απαιτεί επείγουσα δράση, όπως απαιτούμε μέσω της καμπάνιας μας #ClimateOfChange προς τους Ευρωπαίους ηγέτες, η οποία θα τους επιδοθεί στην COP27, τον Νοέμβριο του 2022 στην Αίγυπτο.

Η κλιματική δικαιοσύνη δεν είναι μόνο θέμα υπεράσπισης του δικαιώματος μετακίνησης, αλλά και υπεράσπισης του δικαιώματος διαμονής, παραμονής και παροχής κλιματικών αποζημιώσεων. Η ΕΕ, ως μία από τις περιφέρειες που συνέβαλαν περισσότερο στην κλιματική κρίση, πρέπει να καλλιεργήσει συμμαχίες αλληλεγγύης και συλλογική δράση με τους ανθρώπους στις περισσότερο επηρεαζόμενες περιοχές του πλανήτη, παρέχοντας αρκετή οικονομική στήριξη για τη χρηματοδότηση των πολιτικών μετριασμού και προσαρμογής.

Για να αποφευχθεί ένα «κλιματικό απαρτχάιντ», οι βιομηχανοποιημένες πλούσιες χώρες πρέπει να υιοθετήσουν νέα οικολογική σκέψη, αντιμετωπίζοντας και ξεπερνώντας τις εξορυκτικές και αποικιοκρατικές λογικές των οικονομικών τους σχέσεων. Η ΕΕ μπορεί και πρέπει να επιταχύνει τη μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα, υιοθετώντας την ενεργειακή απόδοση, τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και τους υπεύθυνους τρόπους παραγωγής που δεν θέτουν τα συμφέροντα των εταιρειών πάνω από αυτά των ανθρώπων και της φύσης, ειδικά στον Παγκόσμιο Νότο.

Η υπάρχουσα τάξη πραγμάτων αποτελεί απειλή για τη μακροπρόθεσμη περιβαλλοντική ασφάλεια. Μόνο μια φιλόδοξη μετάβαση προς μια οικονομία δίκαιης κοινωνικής και οικολογικής ευημερίας θα μπορούσε να καλύψει την απαιτούμενη κλίμακα δράσης. Η δέσμευση της Συμφωνίας του Παρισιού να διατηρήσει την υπερθέρμανση του πλανήτη κάτω από τους 1,5°C δεν είναι ο μόνος μας τρόπος για να αποφύγουμε καταστροφικές περιβαλλοντικές συνέπειες, αλλά και να εξασφαλίσουμε τα ανθρώπινα, κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα εκατομμυρίων ανθρώπων. Είναι καιρός να αντιμετωπίσουμε την κλιματική κρίση ως κοινωνική κρίση, εφιστώντας την προσοχή στους διασυνδεόμενους δεσμούς της εξορυκτικής μας οικονομίας και τις άνισες επιπτώσεις της σε όλο τον κόσμο.