Τον Νοέμβριο του 2021, το Kitasweather ήρθε σε επικοινωνία με τον περιβαλλοντολόγο κ. Χαράλαμπο Αντωνίου, ο οποίος απάντησε στη μεγάλη απορία πολλών από εμάς: κατά πόσο πάει χαμένο το νερό από τις υπερχειλίσεις φραγμάτων, ενώ τόνισε επίσης και τον αντίκτυπο που έχει απέναντι στο περιβάλλον η δημιουργία και λειτουργία μεγάλων φραγμάτων.

Ένεκα των έντονων βροχοπτώσεων που παρατηρήθηκαν κατά τις χειμερινές περιόδους 2018-2019 και 2019-2020, παρατηρήθηκε ένας διαδικτυακός αναβρασμός στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, σχετικά με το νερό των ποταμών και τις υπερχειλίσεις των φραγμάτων που καταλήγουν στην παράκτια ζώνη. Αρκετοί πολίτες υποστήριζαν ότι το νερό από τους ποταμούς και τις υπερχειλίσεις των φραγμάτων πάει χαμένο και τα Αρμόδια Τμήματα θα έπρεπε να μεριμνήσουν, έτσι ώστε το νερό να αποθηκεύεται σε τεχνητές λίμνες ή φράγματα, αγνοώντας τις δυνητικά αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις που μπορεί να επιφέρει κάτι τέτοιο.

Υπενθυμίζεται ότι το νερό από τα υπερχειλισμένα φράγματα καταλήγει στη θάλασσα μέσω της φυσικής του οδού που είναι ο ποταμός. Μιλώντας, χθες, στην εκπομπή Alpha Ενημέρωση, ο κος Χαράλαμπος Δημητρίου, εκ μέρους της Υπηρεσίας Υγρομετρίας του Τμήματος Αναπτύξεως Υδάτων ανέφερε χαρακτηριστικά: «Αλλά είναι πολύ σημαντικό αυτό, διότι συντηρεί το οικοσύστημα κάτω από το φράγμα, δηλαδή ό,τι οικοσύστημα υπάρχει κάτω από το φράγμα, τώρα με το νερό, θα του δώσει το νερό που χρειάζεται και θα μεταφέρει φθαρτά υλικά προς τη θάλασσα, θρεπτικές ουσίες για τα ψάρια. Είναι πολύ σημαντικό να ακολουθηθεί η φυσική ροή του ποταμού».

Κατασκευή μεγάλων φραγματων

Το μικρό μας νησί έχει περάσει παρατεταμένες περιόδους ανομβρίας που είχαν ως αποτέλεσμα το κράτος να παίρνει δραστικά μετρά για εξοικονόμηση νερού (2007, 2008, 2016). Μνήμες από αυτές τις χρονιές έχουν δημιουργήσει φοβίες στους πολίτες σε ό,τι έχει να κάνει με τα αποθέματα νερού στο νησί μας, δικαιολογώντας τις προαναφερόμενες αντιλήψεις. Ωστόσο, παρατηρείται άγνοια γύρω από το θέμα και οι περισσότεροι πολίτες δεν είναι ενήμεροι για τα σχετικά περιβαλλοντικά προβλήματα που προκαλούν τα φράγματα, καθώς και τις πιθανές επιπτώσεις που επιφέρουν στο θαλάσσιο οικοσύστημα και τις παράκτιες ζώνες. Αυτό το σύντομο άρθρο αναφέρεται εν συντομία στα κύρια προβλήματα που προκύπτουν από την κατασκευή μεγάλων φραγμάτων.

Ο άνθρωπος θεωρείται ως ένας από τους μεγαλύτερους μηχανικούς οικοσυστήματος, ο οποίος έχει τη δυνατότητα να μεταβάλει τα φυσικά γεω-χαρακτηριστικά γύρω του για σκοπούς βιωσιμότητας. Πριν από περίπου 5000 χρόνια κατασκευάστηκε το πρώτο φράγμα (Jawa Dam, Ιορδανία) και έκτοτε το μέγεθος και η συχνότητα των φραγμάτων έχουν αυξηθεί κατά πολύ. Αξιοποιώντας τις γνώσεις υδρολογίας και υδροµηχανικής χιλιάδων χρόνων, ο άνθρωπος έχει καταφέρει να δημιουργήσει φράγματα που συγκαταλέγονται ανάμεσα στα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ανθρωπότητας (Itaipu Dam).

Μέχρι τη δεκαετία του ‘50 κατασκευάζονταν περίπου 700 μεγάλα φράγματα παγκοσμίως ανά δεκαετία, ενώ τα επόμενα χρόνια καταγράφηκε μια κατακόρυφη αύξηση. Έκτοτε άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτες συζητήσεις σχετικά με τα πραγματικά οφέλη που προκύπτουν από τη λειτουργία μεγάλων φραγμάτων, καθώς και οι πρώτες απόψεις ότι η κατασκευή και λειτουργία μεγάλων φραγμάτων δύναται να προκαλεί περιβαλλοντικές καταστροφές και μακροχρόνιες αρνητικές επιδράσεις, που υπερβαίνουν τα άμεσα οικονομικά οφέλη στις περιοχές κατάντη των φραγμάτων (κάτω πλευρά του φράγματος). Έτσι, αναδείχθηκε η ανάγκη για καλύτερο σχεδιασμό των τεχνητών φραγμάτων και για λήψη των κατάλληλων μέτρων, ώστε να μειωθούν στο ελάχιστο οι περιβαλλοντικές ή όποιες άλλες επιπτώσεις.

Πέρα από τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις που επιφέρουν οι εργασίες κατασκευής ενός φράγματος (καταστροφή χλωρίδας, μετατόπιση πανίδας κ.α.), η φραγή ποτάμιων σωμάτων δύναται να επιφέρει μακροχρόνιες περιβαλλοντικές επιπτώσεις κατάντη του φράγματος, αλλά και στη γύρω περιοχή.

Τα σημαντικότερα προβλήματα που δύνανται να προκύψουν

Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που συσχετίζεται με την κατασκευή φραγμάτων, είναι η κατακράτηση ιζημάτων μέσα στην τεχνητή λεκάνη. Με την κατασκευή ενός φράγματος εξομαλύνεται η ροή του νερού κατάντη και αυτό συνεπάγεται τη μείωση της ροής στις λεκάνες απορροής, με συνεπακόλουθο την έκλυση μικρότερης ποσότητας ιζήματος στις παραλίες. Αυτό οδηγεί στη μη ανανέωση των διαβρωτικών υλικών της ακτογραμμής, επηρεάζοντας το ισοζύγιο ιζημάτων. Έτσι, με τη μείωση της ποσότητας του ιζήματος, η διάβρωση της περιοχής είναι αναπόφευκτη. Στην Κύπρο, η διάβρωση των παραλίων μας είναι εμφανής σε αρκετά σημεία και ιδιαίτερα στη Λεμεσό. Φυσικά υπάρχουν κι άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν το ρυθμό διάβρωσης (μεταφορά άμμου από τις παραλίες, κλιματική αλλαγή, έντονη αστικοποίηση κ.α.) στις παραλίες μας, αλλά και η περιορισμένη τροφοδότηση ιζημάτων είναι ένας από αυτούς.

Επίσης, φράζοντας μεγάλους ποταμούς, οι σχέσεις νερού-εδάφους-θρεπτικών συστατικών επηρεάζονται. Οι κοίτες ποταμών ανά το παγκόσμιο θεωρούνται περιοχές με αρκετά εύκρατο έδαφος, λόγω της υπερχείλισης ποτάμιων συστημάτων που μεταφέρουν θρεπτικά συστατικά. Αρκετοί πολιτισμοί στηρίζονται σε αυτό το βραχυπρόθεσμο φαινόμενο πλημμυρίδας για να εξασφαλίσουν τα θρεπτικά συστατικά για να καλλιεργήσουν τις σοδειές τους. Επομένως, η παρεμπόδιση της φυσικής ροής των ποτάμιων σωμάτων έχει ως αποτέλεσμα τη μη διοχέτευση θρεπτικών συστατικών στις κοιλάδες, επηρεάζοντας αρνητικά τη γεωργία.

Επιπρόσθετα, η μείωση ή πλήρης παρεμπόδιση της ροής κατάντη των φραγμάτων, επηρεάζει αρνητικά τους υπόγειους υδροφορίες που βασίζονται στη συνεχή ροή των ποτάμιων σωμάτων για εμπλουτισμό. Αυτό με τη σειρά του δημιουργεί περαιτέρω προβλήματα, καθώς με τη σειρά τους οι γεωργοί, στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν τη γεωργική τους παραγωγή, αντλούν με μηχανικά μέσα νερό από τους υπόγειους υδροφορίες, εντείνοντας έτσι το πρόβλημα. Ο μη εμπλουτισμός καθώς και η υπεράντληση υπόγειων υδάτων, δύναται να επιφέρει περαιτέρω περιβαλλοντικές επιπτώσεις, όπως στην περίπτωση της περιοχής Ακρωτηρίου (Λεμεσού), όπου η υπεράντληση υπόγειων υδάτων λόγω εντατικής γεωργίας αλλά και ο ανεπαρκής εμπλουτισμός του μεγαλύτερου υδροφορέα της Κύπρου, είχε ως αποτέλεσμα την υφαλμύρινση των υπόγειων υδάτων από την εισχώρηση θαλασσινού νερού μέσα στον υδροφόρο ορίζοντα, υποβαθμίζοντας την ποιότητα των υπόγειων νερών.

Η περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και συγκεκριμένα η Λεβαντίνη, χαρακτηρίζεται ως μια από τις πιο ολιγοτροφικές θάλασσες του πλανήτη και ένας από τους λόγους που συνεισφέρει στον ολιγοτροφικό χαρακτήρα της περιοχής, είναι οι περιορισμένες ποσότητες θρεπτικών συστατικών που καταλήγουν στη θάλασσα, λόγω της απουσίας μεγάλων ποταμών και της έντονης φραγής υδάτινων σωμάτων. Λόγω της έλλειψης θρεπτικών συστατικών, η παραγωγικότητα της Ανατολικής Μεσογείου χαρακτηρίζεται ως χαμηλή. Παρόλα αυτά, κάποια θαλάσσια είδη στηρίζονται στην, έστω και μειωμένη, τροφοδότηση θρεπτικών συστατικών στην παράκτια ζώνη από τις εκβολές ποταμών. Ένα φράγμα που θα κατασκευαστεί σε αυτόν τον υδάτινο δρόμο, θα διακόψει τον κύκλο ζωής αυτών των ειδών και δύναται να προκαλέσει μείωση πληθυσμού ή ακόμη και πλήρη εξαφάνιση του είδους από την περιοχή.

Συνοψίζοντας, η κατασκευή φραγμάτων μπορεί να φαντάζει σαν μια εύκολη λύση για τη διατήρηση αποθεμάτων νερού κατά περιόδους ανομβρίας, αλλά δεν είναι ό,τι πιο φιλικό προς το φυσικό περιβάλλον. Η κατασκευή και η λειτουργία μεγάλων φραγμάτων έχει αρνητικό αντίκτυπο στο περιβάλλον και τις πλείστες φορές η περιβαλλοντική υποβάθμιση κατάντη του φράγματος είναι ανεπανόρθωτη. Τα φράγματα θα πρέπει να είναι η τελευταία γραμμή άμυνας κατά της λειψυδρίας που οφείλεται σε παρατεταμένη ανομβρία. Καινούργιες μέθοδοι εντατικής γεωργίας (υδροπονία), καινοτόμες βιομηχανικές πρακτικές που στοχεύουν στην εξοικονόμηση νερού αλλά και πρακτικές εξοικονόμησης νερού σε ατομικό επίπεδο, θα πρέπει να εφαρμοστούν στο μέλλον. Σαν λαός που έχει στις μνήμες του τις επιπτώσεις που φέρει η έλλειψη πόσιμου νερού, θα πρέπει να υιοθετήσουμε πρακτικές εξοικονόμησης νερού στην καθημερινότητά μας, για να μην αναβιώσουμε ακραίες καταστάσεις όπως αυτές του παρελθόντος.


Με πληροφορίες από Kitasweather