Η σύγχρονη έρευνα αποκαλύπτει ότι η μεγαλύτερη πεδιάδα της Κύπρου στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν της αποτελούσε μια τεράστια έκταση από δάση, πίσω από την οποία κρύβεται η μεγαλύτερη οικολογική καταστροφή που γνώρισε ο τόπος στην ιστορία του.

 

Γράφει ο Κυριάκος Τρίκος Χρυσοστόμου

Πριν από 10 εκατομμύρια χρόνια, δύο ορεινά νησιά αποτελούσαν την Κύπρο, αυτά του Τροόδους και του Πενταδακτύλου. H εκτεταμένη διάρρηξη και απόθεση των πετρωμάτων των δύο βουνών στη θάλασσα μεταξύ τους οδήγησε στον γεωλογικό σχηματισμό της πεδιάδας, εξού και το όνομα Μεσαορία (ανάμεσα στα όρη). Ουσιαστικά, η μεγαλύτερη πεδιάδα της Κύπρου δημιουργήθηκε από τα προϊόντα διάβρωσης των οροσειρών του νησιού.

Tα δάση της Μεσαορίας αποτελούνταν από χαρουπιές, κυπαρίσσια, κέδρους, δρύες, δάφνες, ελιές και πλάτανους.

Σύμφωνα με τον ιστορικό Ερατοσθένη, γύρω στον 3^ο αιώνα π.Χ. τα πυκνά δάση του Τροόδους επεκτείνονταν και κάλυπταν σχεδόν ολόκληρη την πεδιάδα της Μεσαορίας. Η σύγχρονη ανάλυση δειγμάτων γύρης από την περιοχή επιβεβαιώνει την ακρίβεια των ιστορικών δεδομένων. Μάλιστα, υποδεικνύει ότι τα δάση της Μεσαορίας αποτελούνταν κυριώς από χαρουπιές, κυπαρίσσια, κέδρους, δρυς, δάφνες, ελιές και πλάτανους.

 

Η εύρεση χαλκού στο νησί, που αποτελούσε το πολυτιμότερο μέταλλο στον κόσμο μεταξύ 2000 - 1000 π.Χ., προκάλεσε τη σταδιακή υλοτόμηση μεγάλων εκτάσεων δέντρων για την παραγωγή της απαραίτητης ενέργειας για την επεξεργασία του. Ακολούθως, ο Μέγας Αλέξανδρος κατά την εκστρατεία του στην Ασία τον 4^ο αιώνα π.Χ. εκμεταλλεύτηκε και αφάνισε τα άφθονα δάση βαλανιδιών της Κύπρου για την κατασκευή πλοίων. Η αποψίλωση των μεσαορίτικων δασών έφτασε στο ζενίθ της στα μέσα του 1^ου αιώνα π.Χ., για την παροχή ξύλου κατά τη ναυπήγηση του στόλου των Πτολεμαίων της Αιγύπτου. Μέχρι τις αρχές του 16^ου αιώνα υπήρχαν ακόμη αρκετές συστάδες δέντρων στην πεδιάδα. Παρόλα αυτά η ανεξέλεγκτη υπερβόσκηση ζώων, η εκχέρσωση εκτάσεων για σκοπούς καλλιέργειας και μεγάλα επεισόδια πυρκαγιών οδήγησαν στην ολοκληρωτική εξαφάνιση του δεύτερου δασικού πνεύμονα της Κύπρου. Απομεινάρια του χαμένου δάσους συναντιούνται σήμερα στις παρυφές του Τροόδους.

 

Η περίπτωση της Μεσαορίας αποτελεί ένα παράδειγμα όπου ο ανθρώπινος παράγοντας υποβάθμισε, εξαφάνισε ολοκληρωτικά για να είμαστε ακριβείς, ένα δασικό περιβάλλον χιλιάδων ετών. Οι  συνέπειες είναι εμφανείς μέχρι σήμερα, δύο χιλιάδες χρόνια μετά. Επιπτώσεις που όχι μόνο έχουν να κάνουν με τη σταδιακή ερημοποίηση της πεδιάδας, αλλά και με τη μεταβολή στις θερμοκρασιακές ισορροπίες του νησιού, στη βροχόπτωση, στα αποθέματα των υπόγειων νερών του, στη βιοποικιλότητα, στη διάβρωση των εδαφών και στη μείωση της γονιμότητας τους.

 

Πιο αναλυτικά. Τα δάση αποτελούν μια από τις φυσικές αποθήκες διοξειδίου του άνθρακα, αφού απορροφούν και μετατρέπουν τον άνθρακα της ατμόσφαιρας σε φυτική βιομάζα (ξύλο και φύλλα). Συνεπώς η αφαίρεση από το σύστημα της καταβόθρας  αερίων του θερμοκηπίου, οδηγεί στην αύξηση των συνολικών εκπομπών αέριων ρύπων και τοπικών θερμοκρασιων. Ο μειωμένος εμπλουτισμός του εδάφους με οργανικό υλικό από τα δέντρα (ξερά φύλλα και κλαδιά) περιορίζει τα θρεπτικά του συστατικά και την τροφή  των μικροοργανισμών του, οδηγώντας έτσι στη μείωση της γονιμότητας και βιοποικιλότητας του. Στις περιπτώσεις όπου το έδαφος παραμένει χωρίς καθόλου βλάστηση, ακραίες θερμοκρασίες παρατηρούνται στην περιοχή αφού η γυμνή γη ζεσταίνεται και ψύχεται πολύ γρηγορότερα. Το κλίμα της περιοχής γίνεται πιο ξηρό λόγω μείωσης της υγρασίας της ατμόσφαιρας από την διαπνοή των φυτών, το οποίο επηρεάζει με τη σειρά του τον κύκλο του νερού και τις βροχοπτώσεις. Η απουσία ριζών μειώνει τη συνοχή του εδάφους, προκαλώντας την διάβρωση του. Επίσης μειώνει κατακόρυφα την ικανότητα αποθήκευσης βρόχινου νερού στους υδροφόρους ορίζοντες (υπόγειες δεξαμενές), οδηγώντας έτσι σε εκτεταμένα επεισόδια πλημμυρών και στην απομάκρυνση του επιφανειακού γόνιμου εδάφους.

Τα κλιματικά σενάρια προβλέπουν ότι τα δάση των χαμηλών υψομέτρων της Κύπρου μάλλον θα εξαφανιστούν.

Σύμφωνα με το Τμήμα Δασών, μόνο το 19% του κυπριακού εδάφους καλύπτεται σήμερα από ψηλά δάση, εκ των οποίων το 7,5% είναι παρθένα (χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση). Έρευνα του 2012 αποκάλυψε ότι περίπου 3,6 εκατομμύρια τόνοι άνθρακα είναι αποθηκευμένοι στην κυπριακή δασική βιομάζα που αντιστοιχεί μόνο στο ένα τρίτο των ετήσιων εκπομπών ρύπων του νησιού. Τα κλιματικά σενάρια για τις επόμενες δεκαετίες προβλέπουν επιδείνωση της ξηρασίας, των ψηλών θερμοκρασιών και πυρκαγιών στην ανατολική Μεσόγειο ενώ τα δάση των χαμηλών υψομέτρων της Κύπρου μάλλον θα εξαφανιστούν. Το 1974 καταγράφηκε ως το χειρότερο έτος για τη χλωρίδα του τόπου, όταν 260 τετραγωνικά χιλιόμετρα δασικής γής καταστράφηκαν.

Η αναδάσωση της Μεσαορίας θα μπορούσε να καταστεί το μεγαλύτερο περιβαλλοντικό, δικοινοτικό έργο του τόπου.

H προστασία και επέκταση των δασών αποτελεί ένα από τα όπλα περιορισμού της κλιματικής αλλαγής που βιώνουμε. Η αναδάσωση της Μεσαορίας θα μπορούσε να βγει στο προσκήνιο και να καταστεί το μεγαλύτερο περιβαλλοντικό, δικοινοτικό έργο του τόπου. Πέραν από την φυσική ομορφιά και τα οικολογικά οφέλη, η επαναδημιουργία του δασικού πνεύμονα της Μεσαορίας θα μπορούσε δυνητικά να εξασφαλίσει τον περιορισμό των ακραίων θερμοκρασιών κατά την καλοκαιρινή περίοδο και να επηρεάσει θετικά τις βροχοπτώσεις και την αποθήκευση νερού στα υπόγεια γεωλογικά στρώματα.