Ο πρόσφατος σεισμός που επηρέασε τη Σάμο και τη Σμύρνη, προκάλεσε εκτός από χερσαίες καταστροφές και τσουνάμι, με τη θάλασσα να εισέρχεται εντός του νησιού, κυρίως λόγο της έντασης και της έκτασης της σεισμικής δόνησης.

Με αφορμή το τραγικό αυτό περιστατικό, η Δρ Συλβάνα Πηλείδου, Ανώτερη Γεωλογικός Λειτουργός στο Τμήμα Γεωλογικής Επισκόπησης, κάνει μια ιστορική αναδρομή στις περιπτώσεις που η Κύπρος «χτυπήθηκε» από τσουνάμι, ενώ παράλληλα εξηγεί το κατά πόσο κινδυνεύουμε σήμερα από κάτι αντίστοιχο.

Της Δρ Συλβάνας Πηλείδου

Μπορεί να μην έχουμε στη μνήμη μας κάποιο πρόσφατο πλήγμα από καταστροφικό τσουνάμι στην Κύπρο όπως για παράδειγμα αυτό της Ινδονησίας (2004) ή της Ιαπωνίας (2011), ή πλήγμα από κάποιο τσουνάμι μικρότερης κλίμακας, όπως αυτό που πολύ πρόσφατα έπληξε την Σάμο-Σμύρνη (30/10/2020), όμως ιστορικά και γεωλογικά στοιχεία καταδεικνύουν ότι φονικά τσουνάμι κτύπησαν την Κύπρο στο παρελθόν.

Δυστυχώς οι διαχρονικές γεωδυναμικές διεργασίες της γης, μας διαβεβαιώνουν ότι το φαινόμενο θα συνεχίσει να επαναλαμβάνεται.

Από ιστορικές μαρτυρίες ανθρώπων που διασώθηκαν μέσα από τους αιώνες γνωρίζουμε ότι καταστροφικά τσουνάμι έχουν πλήξει την Κύπρο στην ιστορία της, έχουν προκαλέσει απώλεια ανθρωπίνων ζωών και έχουν καταστρέψει τις τότε παραθαλάσσιες πόλεις και λιμάνια της. Κάθε τσουνάμι, όμως, αφήνει πίσω του και γεωλογικά τεκμήρια: Όταν πλήττει τις ακτές μεταφέρει μαζί του διάφορα υλικά από το θαλάσσιο πυθμένα τα οποία εναποθέτει στη ξηρά και αποτελούν, μεταγενέστερα, γεωλογικές ενδείξεις του φαινομένου.

Στο χάρτη της Εικ. 1 φαίνονται οι καταγεγραμμένες και επιβεβαιωμένες πηγές τσουνάμι παγκόσμια από το 1610π.χ. μέχρι το 2014. Οι πηγές αυτές περιλαμβάνουν σεισμούς, ηφαιστειακές εκρήξεις, υποθαλάσσιες κατολισθήσεις και άλλες άγνωστες αιτίες.

Η Ζώνη του Πυρός στον Ειρηνικό Ωκεανό συγκεντρώνει τη μέγιστη δραστηριότητα τσουνάμι, ενώ στη περιοχή της Μεσογείου εκδηλώνεται το 16% της παγκόσμιας δραστηριότητας.

Το βάθος της Μεσογείου θάλασσας στην περιοχή της Κύπρου φτάνει τα 3 km, με αποτέλεσμα η ταχύτητα διάδοσης των τσουνάμι, η οποία εξαρτάται άμεσα από το βάθος, να φτάνει τα 500-600 km/h στην ανοικτή θάλασσα, σε αντίθεση με τον Ειρηνικό Ωκεανό, όπου οι ταχύτητες μπορούν να φτάσουν και τη διπλάσια τιμή. Παρόλα αυτά επειδή οι ακτές της Μεσογείου βρίσκονται σε πολύ μικρές αποστάσεις από τις πηγές τσουνάμι, o χρόνος προειδοποίησης είναι πολύ μικρός: για την Κύπρο κυμαίνεται από μερικά δευτερόλεπτα μέχρι το πολύ ενάμιση ώρα για τις πιο απομακρυσμένες πηγές, σε αντίθεση με άλλα μέρη του πλανήτη όπου ο χρόνος προειδοποίησης είναι της τάξης αρκετών ωρών.

Ο κίνδυνος από τσουνάμι στην Κύπρο προέρχεται από τρείς διαφορετικές πηγές:

α) Τοπικούς, ισχυρούς, υποθαλάσσιους και επιφανειακούς σεισμούς στο κεντρικό τμήμα του Κυπριακού Τόξου (όπως π.χ. οι σεισμοί του 1222 και του 1953),

β) υποθαλάσσιες κατολισθήσεις στην ακτή της Λεβαντίνης οι οποίες προκαλούνται από ισχυρούς σεισμούς στο ρήγμα της Νεκράς Θάλασσας (όπως π.χ. ο σεισμός του 1202), και

γ) περιφερειακούς, ισχυρούς , υποθαλάσσιους και επιφανειακούς σεισμούς στο Ελληνικό Τόξο (όπως π.χ. οι σεισμοί του 1303 και του 365μ.Χ.).

.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΣΟΥΝΑΜΙ ΤΟΥ 1222

Στις 11 Μαΐου του 1222 ένας πολύ ισχυρός υποθαλάσσιος σεισμός στο Κυπριακό Τόξο, ο οποίος θεωρείται σήμερα να ήταν της τάξης μεγέθους των 7.0-7.5 βαθμών στην κλίμακα Richter (Εικ. 2), προκάλεσε ένα από τα πιο καταστροφικά τσουνάμι που έπληξαν την Κύπρο στην ιστορία της. Ο σεισμός και το τσουνάμι προκάλεσαν σοβαρή απώλεια ανθρώπινων ζωών και εκτεταμένες καταστροφές στην Πάφο και Λεμεσό. Η πόλη και το φρούριο της Πάφου ισοπεδώθηκαν, ενώ το λιμάνι της έμεινε χωρίς νερό καθώς η ακτογραμμή μετακινήθηκε προς τη θάλασσα. Προσομοίωση ερευνητών για το συγκεκριμένο τσουνάμι (Yolsal et. al, 2007) έδειξε, ότι μετά από την εκδήλωση του σεισμού, η Πάφος πλήγηκε σε περίπου 20 δευτερόλεπτα, η Λεμεσός σε 4 λεπτά, η Αμμόχωστος σε 25 λεπτά, οι υπόλοιπες ακτές της Κύπρου εντός μίας ώρας.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΣΟΥΝΑΜΙ ΤΟΥ 1202

Στις 20 Μαΐου του 1202 ένας πολύ ισχυρός χερσαίος σεισμός στο Ρήγμα της Νεκράς Θάλασσας, ο οποίος θεωρείται σήμερα να ήταν της τάξης μεγέθους των 8.0 βαθμών στην κλίμακα Richter, προκάλεσε υποθαλάσσια κατολίσθηση στην ακτή της Συρίας (Εικ. 3), η οποία αλυσιδωτά, προκάλεσε ένα καταστροφικό τσουνάμι που έπληξε την ανατολική Μεσόγειο. Άραβες ιστορικοί περιέγραψαν πολύ παραστατικά την καταστροφικότητα αυτού του τσουνάμι: «Η θάλασσα μεταξύ της Κύπρου και της Λεβαντίνης χωρίστηκε και κύματα ψηλά σαν βουνά μαζεύτηκαν, ρίχνοντας πλοία στη ξηρά και πλημυρίζοντας τις ανατολικές περιοχές της Κύπρου.» Προσομοίωση ερευνητών για το συγκεκριμένο τσουνάμι (Salamon et. al) έδειξε, ότι η ακτή της Λεβαντίνης πλήγηκε μέσα στα πρώτα 30 λεπτά από την στιγμή εκδήλωσης της κατολίσθησης, η ανατολική Κύπρος σε 20 λεπτά, η δυτική Κύπρος σε 40 λεπτά και η βόρεια Κύπρος εντός μίας ώρας.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΣΟΥΝΑΜΙ ΤΟΥ 1303

Στις 8 Αυγούστου 1303 ένας πολύ ισχυρός υποθαλάσσιος σεισμός στο ανατολικό τμήμα του Ελληνικού Τόξου, ο οποίος θεωρείται σήμερα να ήταν της τάξης μεγέθους των 8.0 βαθμών στη Κλίμακα Richter (Εικ. 4), προκάλεσε ένα από τα πιο καταστροφικά και τεκμηριωμένα γεγονότα τσουνάμι της Μεσογείου. Ο σεισμός και το τσουνάμι προκάλεσαν εκτεταμένες καταστροφές στην Κρήτη και την Αίγυπτο με σοβαρή απώλεια ανθρώπινων ζωών. Το τσουνάμι έπληξε σε μικρότερο βαθμό την Τουρκία, την Κύπρο και την ακτή Λεβαντίνης. Προσομοίωση ερευνητών για το συγκεκριμένο τσουνάμι (Yolsal et. al, 2007) έδειξε ότι μετά από την εκδήλωση του σεισμού, η Κύπρος πλήγηκε σε 70 λεπτά και ολόκληρη η ανατολική Μεσόγειος εντός ενάμιση ώρας.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΣΟΥΝΑΜΙ ΤΟΥ 365 μ.Χ.

Στις 21 Ιουλίου του 365μ.Χ., στο δυτικό Ελληνικό Τόξο, εκδηλώθηκε ίσως ο ισχυρότερος σεισμός που έχει πλήξει ποτέ την Μεσόγειο. Σήμερα πιστεύεται ότι ήταν τάξης μεγέθους 8.5 βαθμών στην κλίμακα Richter, και ότι σχετίστηκε με επιφάνεια ρήγματος 200x50 km και κάθετη μετατόπιση 15 m. Ο σεισμός συγκλόνισε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο, ισοπεδώνοντας την Κρήτη και προκαλώντας εκτεταμένες καταστροφές. Σήμερα πιστεύεται ότι προκάλεσε την ανύψωση της Κρήτης κατά 10 μέτρα. Ο σεισμός συνοδεύτηκε από καταστροφικό τσουνάμι το οποίο έπληξε την Ανατολική Μεσόγειο - μόνο στην Αλεξάνδρεια πνίγηκαν 50.000 άνθρωποι. Ρωμαίος ιστορικός, βίωσε το τσουνάμι και περιέγραψε: «…Η θάλασσα αποσύρθηκε και τα νερά τραβήχτηκαν σε τέτοια έκταση ώστε ο βυθός της και η θαλάσσια ζωή αποκαλύφθηκαν. Τεράστιες ποσότητες νερού φόνευσαν, κατά την επιστροφή τους, πολλές χιλιάδες ανθρώπων. Μερικά μεγάλα πλοία είχαν εκσφενδονιστεί από τα κύματα στις στέγες σπιτιών, όπως συνέβη στην Αλεξάνδρεια, και άλλα σε απόσταση μέχρι δύο μίλια από την ξηρά...» ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΤΣΟΥΝΑΜΙ Αξίζει να αναφερθεί ότι πρόσφατοι σεισμοί της Κύπρου προκάλεσαν μικρά, μη καταστροφικά τσουνάμι: Το 1941, σεισμός στην Αμμόχωστο μεγέθους 6.5 βαθμών, προκάλεσε μικρό τσουνάμι που παρατηρήθηκε στις ακτές του Ισραήλ. Το 1953, σεισμός στο θαλάσσιο χώρο της Πάφου μεγέθους 6.5 βαθμών, προκάλεσε μικρό τσουνάμι που παρατηρήθηκε στις ακτές της Πάφου.

ΠΟΣΟ ΚΙΝΔΥNΕΥΕΙ Η ΚΥΠΡΟΣ ΑΠΟ ΤΣΟΥΝΑΜΙ;

Όσο αφορά τον κίνδυνο από τσουνάμι από ιστορικά στοιχεία, Έλληνες ερευνητές (Fokaefs & Papadopoulos, 2007) έχουν υπολογίσει τα ακόλουθα στατιστικά στοιχεία για την ευρύτερη περιοχή της Κύπρου και Λεβαντίνης: Ένα πολύ ισχυρό τσουνάμι (ύψος κύματος στην ακτή 4m) αναμένεται κάθε 375 χρόνια, ένα ισχυρό τσουνάμι (ύψος κύματος στην ακτή > 1m) αναμένεται κάθε 120 χρόνια και ένα μέτριο τσουνάμι (με ύψος κύματος < 1m) αναμένεται κάθε 30 χρόνια.

Τα ελλιπή ιστορικά στοιχεία όμως δεν αντιπροσωπεύουν ολοκληρωτικά τον κίνδυνο από τσουνάμι της Κύπρου. Για μια πιο ακριβή εκτίμηση του κινδύνου από τσουνάμι της Κύπρου θα πρέπει να χρονολογηθούν τα γεωμορφολογικά στοιχεία κατά μήκος των ακτών της τα οποία πιστεύεται ότι σχετίζονται με δράση τσουνάμι.

ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΓΚΑΙΡΗΣ ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΣΟΥΝΑΜΙ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΚΑΙ Η ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΓΕΩΛΟΓΙΚΗΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗΣ

Από το 1965, η Διακυβερνητική Ωκεανογραφική Επιτροπή (IOC) της UNESCO είναι υπεύθυνη για το συντονισμό του συστήματος προειδοποίησης για το τσουνάμι στον Ειρηνικό Ωκεανό (PTWS). Τον Ιούνιο του 2005, μετά το τσουνάμι της 26ης Δεκεμβρίου 2004 στον Ινδικό Ωκεανό, αποφασίστηκε η δημιουργία τριών παρόμοιων συστημάτων προειδοποίησης στον Ινδικό Ωκεανό, στην Καραϊβική και στην περιοχή του Βόρειου Ατλαντικού και της Μεσογείου.

Στην περιοχή του Βόρειου Ατλαντικού και της Μεσογείου λειτουργούν σήμερα τέσσερα πιστοποιημένα κέντρα για προειδοποίηση και ενημέρωση για τσουνάμι: στην Ιταλία, στη Γαλλία, στην Τουρκία και στην Ελλάδα. Σε περίπτωση ανίχνευσης γένεσης τσουνάμι από τα κέντρα αυτά στέλνονται αυτόματες προειδοποιήσεις στα σημεία επαφής, που είναι συνήθως οι φορείς πολιτικής προστασίας των κρατών-μελών του συστήματος, τα οποία αναμένεται να ενεργοποιούν τα εθνικά σχέδια αντιμετώπισης φυσικών καταστροφών.

Στο πλαίσιο της λειτουργίας του Συστήματος NEAMTWS, το Σεισμολογικό Δίκτυο του Τμήματος Γεωλογικής Επισκόπησης παρέχει, σε πραγματικό χρόνο, συνεχή σεισμολογικά δεδομένα στο Εθνικό Κέντρο Προειδοποίησης για θαλάσσια σεισμικά κύματα του Γεωδυναμικού Ινστιτούτου του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών (GEIN-NOA) και στο Εθνικό Κέντρο Γεωφυσικής και Ηφαιστειολογίας της Ιταλίας (INGV), ενώ η Πολιτική Άμυνα της Κύπρου λαμβάνει μηνύματα προειδοποίησης από τα δύο αυτά κέντρα. To 2016 το Υπουργικό Συμβούλιο ενέκρινε την ίδρυση της Κυπριακής Εθνικής Επιτροπής Συστήματος Έγκαιρης Προειδοποίησης για Τσουνάμι στην περιοχή της Μεσογείου και του Βόρειου Ατλαντικού (NEAMTWS) με συντονιστή το Τμήμα Γεωλογικής Επισκόπησης. Σήμερα τα υπόλοιπα μέλη της επιτροπής αποτελούν η Πολιτική Άμυνα και το Τμήμα Κτηματολογίου και Χωρομετρίας, ενώ το Ωκεανογραφικό Κέντρο του Πανεπιστημίου Κύπρου έχει το ρόλο του παρατηρητή.

ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΠΡΟΒΛΕΨΩ ΤΟ ΤΣΟΥΝΑΜΙ ΚΑΙ ΝΑ ΠΡΟΦΥΛΑΧΤΩ ΕΓΚΑΙΡΑ;

Στην περίπτωση τοπικού τσουνάμι, είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε τα προειδοποιητικά σημάδια της φύσης, καθώς το σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης μπορεί να μην προλάβει να μας ειδοποιήσει έγκαιρα ή να μην είμαστε σε θέση να λάβουμε το σχετικό μήνυμα. Στην Εικ. 6 δείτε τις σχετικές πληροφορίες και οδηγίες από το Κέντρο Προειδοποίησης για Τσουνάμι στο Βορειοανατολικό Ατλαντικό και τη Μεσόγειο (NEAMTIC).