Γράφει ο Δρ. Φλώρης Στύλιος, Ψυχίατρος / Ψυχοθεραπευτής

Είναι πραγματικότητα ότι οι παγκόσμιες καταστροφές αλλάζουν τον κόσμο, όπως και στην περίπτωση αυτής της πανδημίας, η οποία προσομοιάζει με ένα μεγάλο πόλεμο. Ακόμη και αν μπορέσουμε να ελέγξουμε αυτή την υγειονομική κρίση του Covid-19 μέσα στους επόμενους λίγους μήνες, το ψυχολογικό και υπαρξιακό της «απόφθεγμα» θα είναι μαζί μας για χρόνια, ίσως ακόμη και για δεκαετίες.

Θα αλλάξει τον τρόπο που κινούμαστε, δημιουργούμε, μαθαίνουμε, επικοινωνούμε/κοινωνικοποιούμαστε και συναθροιζόμαστε. Είναι μάλλον ανώφελο και ανώριμο κάποιος να πιστεύει ότι θα επιστρέψουμε σε μια προ-covid εποχή κανονικότητας, λες και ποτέ δεν είχαμε περάσει αυτή την κρίση.

Και ενώ μπορεί και πρέπει να αισθανόμαστε αισιόδοξοι, από την άλλη είναι ανόητο να εντρυφήσουμε σε μια φρενίτιδα δραστηριότητας στοχεύοντας στη διατήρηση της πρότερής μας παραγωγικότητας. Αυτή η στάση μάλλον δείχνει τουλάχιστον μια πρόδηλη άρνηση, αν όχι αυταπάτη στο να κατανοήσουμε το μέγεθος αυτής της «προσβολής». Η πιο συναισθηματικά ορθή και πνευματικά ολοκληρωμένη στάση απέναντι στο τι συμβαίνει γύρω μας, είναι να προετοιμαστούμε για τη μόνιμη αλλαγή που επίκειται να έρθει ως αποτέλεσμα αυτού που βιώνουμε.


Κεντρική φωτογραφία: Θεοδώρα Ιακώβου

Σε ένα πρόσφατο άρθρο του ο Αisha Ahmad (Assistant Pprofessor of Political Science at the University of Toronto) γράφει ότι του ζήτησαν οι συνάδελφοι του να μοιραστεί μαζί τους την εμπειρία του, σε σχέση με την «προσαρμογή σε συνθήκες κρίσης». Ο ίδιος, εργάστηκε και έζησε σε συνθήκες πολέμου, βίαιης σύγκρουσης, φτώχειας και καταστροφής σε πολλά μέρη του κόσμου. Έχει βιώσει έλλειψη τροφίμων και εκδηλώσεις ασθένειας, καθώς και μακρές περιόδους κοινωνικής απομόνωσης, περιορισμένης κυκλοφορίας και καραντίνας. Ο ίδιος έχει ηγηθεί μίας βραβευμένης έρευνας κάτω από έντονα δύσκολες φυσικές και ψυχολογικές συνθήκες, για αυτό αναγνωρίζει και επικροτεί την παραγωγικότητα και την αποδοτικότητα. Ο Αisha Ahmad αναφέρεται σε τρία στάδια, τα οποία αν περάσουμε επιτυχώς, θα μπορέσουμε να προσαρμοστούμε στις συνθήκες κρίσης.

Στάδιο 1: Ασφάλεια

Οι πρώτες λίγες μέρες και εβδομάδες σε μια κρίση είναι κρίσιμες για αυτό το λόγο θα πρέπει να διαθέσουμε αρκετό περιθώριο για μια γνωστική και ψυχολογική προσαρμογή. Είναι απολύτως φυσιολογικό και αναμενόμενο να αισθανθούμε άσχημα και χαμένοι στην αρχή της προσαρμογής, όμως το στάδιο αυτό είναι ένα βήμα πιο μπροστά από αυτό της «άρνησης». Κανένας ψυχικά υγιής άνθρωπος δεν μπορεί να αισθάνεται «καλά» κατά τη διάρκεια μίας παγκόσμιας καταστροφής. Σε αυτό το πρώτο στάδιο, θα πρέπει να επικεντρωθούμε σε θέματα που αφορούν τη διατροφή, την οικογένεια, τους φίλους και ίσως τη φυσική άσκηση (βέβαια δεν πρέπει να βάλουμε στόχο να γίνουμε αθλητές ολυμπιακών προδιαγραφών αυτές τις πρώτες 2-3 εβδομάδες, οπότε ας μη θέτουμε τέτοιες γελοίες προσδοκίες στο σώμα μας).

Στη συνέχεια, ας προσπαθήσουμε να αγνοήσουμε όλους όσοι δημοσιεύουν αυτό το «πορνό» παραγωγικότητας στα κοινωνικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Είναι πιθανόν να παρουσιάζουμε διαταραχές στον ύπνο, να ξυπνούμε στις 3 το πρωί, μπορεί ακόμη να ξεχνάμε να φάμε μεσημεριανό και αν ακόμη ξεχάσουμε να παρακολουθήσουμε μια τάξη γιόγκα μέσω Zoom δεν είναι το τέλος του κόσμου. Ακόμη και αν δεν έχουμε κάνει καμιά ουσιαστική πρόοδο στη δουλειά μας αυτές τις πρώτες βδομάδες είναι απολύτως φυσιολογικό. Να αγνοήσουμε όλους αυτούς που αναρτούν τα «επιτεύγματά τους» αυτές τις μέρες, όπως και αυτούς που παραπονιούνται ότι δεν μπορούν να βρουν την ισορροπία στη νέα κατάσταση. Να κλείσουμε τα αυτιά μας, να αποφύγουμε τον περιττό «θόρυβο» από τους γύρω μας και να αναγνωρίσουμε ότι ο καθένας βιώνει το δικό του ταξίδι προς την προσαρμογή.

Δεν πρέπει να νιώσουμε ότι αποτυγχάνουμε, αντ’ αυτού να παρατήσουμε όλες τις ιδέες και στόχους για το τι πρέπει να πετύχουμε αυτή την περίοδο και να εστιάσουμε την προσοχή μας στη σωματική και ψυχολογική μας ισορροπία. Η πρώτη μας προτεραιότητα κατά τη διάρκεια αυτής της πρώιμης περιόδου πρέπει να είναι το σπίτι μας, να στηρίξουμε την οικογένεια μας. Ας ασχοληθούμε λίγο με το σπίτι και να κάνουμε ένα συντονισμένο οικογενειακό πλάνο. Να βρούμε το κουράγιο να μιλήσουμε με αυτούς που έχουμε δίπλα μας, το σύζυγο, τη σύζυγο και τα παιδιά μας και να τους καθησυχάσουμε ότι είμαστε έτοιμοι μαζί να αντιμετωπίσουμε το κάθε ενδεχόμενο. Αν πάλι έχουμε ένα αγαπημένο πρόσωπο που είναι εργαζόμενος σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης (όπως νοσηλευτής/ ιατρικό και παραϊατρικό προσωπικό) ας αφιερώσουμε την ενέργειά μας να στηρίξουμε το άτομο αυτό. Να συζητήσουμε μαζί του, να προσδιορίσουμε τις ανάγκες του και στη συνέχεια να προσπαθήσουμε να ανταποκριθούμε σε αυτές.

Ανεξάρτητα από τη σύνθεση της οικογένειάς μας, πρέπει τις επόμενες βδομάδες ή τους επόμενους μήνες να μάθουμε να λειτουργούμε ως ομάδα. Να διατηρήσουμε μια κοινωνική επικοινωνία με μια μικρή ομάδα οικογενειών, φίλων και / ή γειτόνων, διατηρώντας παράλληλα τη φυσική απομόνωση σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές των δημοσιονομικών αρχών της χώρας μας. Να προσδιορίσουμε τους ευάλωτους και να βεβαιωθούμε ότι συμπεριλαμβάνονται στη σκέψη μας και ότι στηρίζονται /προστατεύονται.

Μία ομάδα δημιουργείται εκεί που υπάρχει ομαδικό πνεύμα, οπότε ας αναλάβουμε κάποια πρωτοβουλία για να διασφαλίσουμε ότι δεν είμαστε μόνοι. Αν δεν δημιουργήσουμε αυτή τη δομή ψυχολογικής στήριξης, ένα ασφαλές και υποστηρικτικό κοινωνικό δίκτυο επικοινωνίας, τα μέτρα της κοινωνικής απομόνωσης θα μας καταβάλουν και θα μας εξαντλήσουν ψυχολογικά.

Στάδιο 2: Η γνωστική και ψυχολογική προσαρμογή

Μόλις εξασφαλίσουμε τον εαυτό μας και την ομάδα μας, θα αισθανθούμε πιο σταθεροί, το μυαλό και το σώμα μας θα προσαρμοστούν και δεν θα μας τρομάζουν οι σημερινές πιο απαιτητικές προκλήσεις. Σιγά σιγά, το μυαλό μας θα επαναπροσδιορίσει τις νέες συνθήκες κρίσης και η ικανότητά μας για συγκέντρωση και αποδοτικότητα σταδιακά θα επιστρέψει.

Αυτή η γνωστική και ψυχολογική προσαρμογή θα μας δώσει τη δυνατότητα να ασχοληθούμε ξανά με την οργανωμένη μελέτη και το διάβασμα, ακόμη και σε αυτές τις ακραίες και παράδοξες συνθήκες. Ωστόσο, ας μην βιαστούμε να ολοκληρώσουμε αυτό το στάδιο, ειδικά εάν δεν έχουμε ποτέ βρεθεί σε παρόμοιες συνθήκες όπως αυτή που βιώνουμε τώρα.

Τώρα περισσότερο από ποτέ, πρέπει να απαξιώσουμε την επίδειξη και να επικροτήσουμε την αυθεντικότητα. Αυτές οι βασικές γνωστικές διεργασίες απαιτούν ταπεινότητα και υπομονή. Καλύτερα να εστιάσουμε στην ουσιαστική εσωτερική μας αλλαγή. Οι συναισθηματικές μας μεταπτώσεις, κάποιες φορές θα να είναι ειλικρινείς, άλλες φορές παρορμητικές ή άκομψες, άλλες πάλι ελπιδοφόρες, ή και απογοητευτικές, όμως κατά βάση όμορφες και ουσιαστικές. Πιθανόν η διεργασία αυτή θα είναι πιο αργή από ό,τι οι γύρω μας απαιτούν, με κόστος την μειωμένη μας αποδοτικότητα. Ας είναι όμως η μετάβαση αυτή αργή, ας την αφήσουμε να αποτελέσει την αρχή ενός νέου τρόπου σκέψης, μιας καινούριας θεώρησης του κόσμου. Με αυτό το τρόπο, η δυσκολία αυτή που βιώνουμε μπορεί να καταστρέψει όλες τις λανθασμένες μας αντιλήψεις για τον κόσμο και να μας δώσει το θάρρος για νέες πιο τολμηρές προσεγγίσεις.

Στάδιο 3: Επικροτήστε τη νέα κανονικότητα

Στην αντίπερα όχθη της γνωστικής και ψυχολογικής προσαρμογής, θα μας περιμένει το υπέροχο, το δημιουργικό, το ανθεκτικό μας μυαλό. Όταν τα συναισθηματικά μας θεμέλια ισχυροποιηθούν, θα μπορούμε να οικοδομήσουμε ένα εβδομαδιαίο πρόγραμμα που θα δίνει προτεραιότητα στην ασφάλεια της οικογένειά μας και στη συνέχεια θα μπορούμε να οργανώσουμε το πρόγραμμα μας το οποίο θα περιλαμβάνει τις διάφορες ασχολίες μας: διάβασμα, κατ’ οίκον διδασκαλία, οργάνωση παιδιών, εργασία, άσκηση κτλ. Αρχικά, ας καταπιαστούμε με αυτά που βρίσκουμε πιο εύκολα, και σιγά σιγά θα μπορέσουμε να ασχοληθούμε και με τα πιο δύσκολα. Το πρωινό ξύπνημα με λίγη φυσική άσκηση βοηθά. Τότε θα αρχίσουμε σταδιακά να λειτουργούμε πιο αυθόρμητα. Η προσπάθειά μας σταδιακά θα αποκτά μεγαλύτερη λογική και έτσι θα γινόμαστε ευέλικτοι στις αλλαγές, αν τα πλάνα μας δεν ανταποκρίνονται στην καινούρια πραγματικότητα. Το μυαλό μας θα γεννήσει νέες ιδέες, οι οποίες δεν θα έρχονταν εάν είχαμε μείνει στην άρνηση. Ας έχουμε εμπιστοσύνη σε αυτήν τη διαδικασία, η οποία είναι ένας μαραθώνιος και όχι ένα εκατοστάρι το οποίο θα μας έβγαζε «νοκ αουτ» από τις πρώτες βδομάδες.

Να συνειδητοποιήσουμε ότι αυτή η κρίση θα συνεχιστεί για αρκετούς μήνες, ακολουθούμενη από μια εξίσου επίπονη αργή ανάκαμψη. Εάν βέβαια λήξει νωρίτερα, αυτή θα είναι μία ευχάριστη έκπληξη! Αυτό που έχουμε εμείς να κάνουμε αυτή τη στιγμή είναι να προσπαθήσουμε για την εδραίωση μιας ηρεμίας, που θα οδηγήσει στην επανάκτηση της παραγωγικότητας και της ψυχικής μας ευεξίας υπό τις νέες συνθήκες. Κανείς από εμάς δεν γνωρίζει πόσο καιρό θα διαρκέσει αυτή η κρίση και αυτή η αβεβαιότητα είναι που ζορίζει το μυαλό μας. Βέβαια, θα υπάρξει η μέρα που η πανδημία θα τελειώσει. Θα αγκαλιάσουμε τους γείτονές μας και τους φίλους μας. Θα επιστρέψουμε στις δουλειές μας, τις αίθουσες διδασκαλίας και στους χώρους αναψυχής, τα σύνορά μας τελικά θα ανοίξουν και οι οικονομίες μας θα ανακάμψουν.

Ωστόσο, είμαστε στην αρχή αυτού του ταξιδιού. Βέβαια, οι περισσότεροι δεν έχουν συμβιβαστεί με το γεγονός ότι ο κόσμος έχει ήδη αλλάξει και αρκετοί αισθάνονται ένοχοι για το γεγονός ότι δεν είναι σε θέση να αποδώσουν κάτω από τις νέες συνθήκες. Άλλοι χρησιμοποιούν το χρόνο τους στο σπίτι στοχεύοντας σε μία έκρηξη παραγωγικότητας. Όλα αυτά είναι ένας αχρείαστος «εγκεφαλικός» θόρυβος -μία άρνηση, μία ψευδαίσθηση. Και η άρνηση καθυστερεί τη διαδικασία της αποδοχής, η οποία θα μας επιτρέψει να επαναπροσδιορίσουμε τον εαυτό μας στη νέα πραγματικότητα.

Ας γίνει προορισμός μας η αποδοχή, που οδηγεί στην ελπίδα και τη ψυχική ανθεκτικότητα. Έτσι θα μάθουμε να επιβιώνουμε, ακόμη και αν οι δυσκολίες μας συνεχίζουν για χρόνια. Θα είμαστε δημιουργικοί και θα μπορούμε να βρούμε το φως σε γωνίες που ποτέ δεν φωτίστηκαν. Θα μάθουμε νέες «συνταγές» και θα κάνουμε ασυνήθιστους φίλους. Θα κάνουμε σχέδια που δεν μπορούμε να φανταστούμε σήμερα και που θα εμπνεύσουν τους γύρω μας, ακόμη και αυτούς που δεν έχουμε συναντήσει ακόμη. Θα γίνει το σήμερα η ευλογημένη εμπειρία του παρελθόντος, που θα μας δώσει τη δύναμη να υπηρετήσουμε τις επόμενες γενιές, να τις ετοιμάσουμε για τα δικά τους βιώματα που σίγουρα θα προκύψουν στο μέλλον.

Δρ Φλώρης Στύλιος

Ψυχίατρος/ Ψυχοθεραπευτής / Διευθυντής στο Mind and Health