Κεντρική Φωτογραφία: Τρυποράσιης ή Τρυπομάζης / Χάρης Νικολάου

Ξεκίνησε η μετανάστευση των πουλιών, ένα εξαιρετικά δύσκολο ταξίδι επιβίωσης για εκατομμύρια πουλιά.

Η μετανάστευση ή αποδημία αναφέρεται στην τακτική των πουλιών (συνήθως εποχική) να ταξιδεύουν προς και από μια δεδομένη περιοχή σε κάποια άλλη, η οποία αφορά το σύνολο ή μέρος ενός συγκεκριμένου πληθυσμού.

Δεν είναι όλα τα είδη πουλιών αποδημητικά έστω και αν προέρχονται από το ίδιο είδος. Σε αντίθεση με άτακτες κινήσεις, όπως ο νομαδισμός, που γίνονται λόγω αλλαγής στη διαθεσιμότητα τροφής, ενδιαιτημάτων ή λόγω καιρικών συνθηκών, η μετανάστευση των πτηνών χαρακτηρίζεται από ένα κυκλικό μοτίβο.

Το πιο κοινό μοτίβο μεταξύ των μεταναστευτικών πουλιών της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής περιλαμβάνει τη μετακίνηση βόρεια, για να αναπαραχθούν το καλοκαίρι και επιστροφή στον νότο, για να διαχειμάσουν σε θερμότερες περιοχές εκεί. Ωστόσο, έχουν παρατηρηθεί και άλλα μοντέλα μετανάστευσης όπως στις τροπικές περιοχές, για παράδειγμα, όπου ορισμένα είδη μεταναστεύουν σε απάντηση στην αλλαγή των εποχών σε υγρή και ξηρή. Σε ορεινές περιοχές, όπως τα Ιμαλάια, κάθετες κινήσεις μπορεί να προκύψουν λόγω αναπαραγωγής σε χαμηλότερα υψόμετρα με λιγότερη έκθεση σε χειμωνιάτικο καιρό.

Το κύριο πλεονέκτημα της μετανάστευσης είναι η εξοικονόμηση ενέργειας. Στο βόρειο ημισφαίριο, οι μακριές ημέρες του καλοκαιριού, παρέχουν καλύτερες ευκαιρίες για την εκτροφή των νεοσσών. Καθώς οι ημέρες μικραίνουν το φθινόπωρο, τα πουλιά επιστρέφουν σε θερμότερες περιοχές, όπου η διαθεσιμότητα τροφής διαφέρει λίγο με την εποχή. Τα μεταναστευτικά πουλιά έχουν εξελιχθεί να αναλαμβάνουν πτήσεις μεγάλων αποστάσεων με μεγάλη αποτελεσματικότητα και υποβάλλονται σε φυσιολογικές αλλαγές (όπως συσσώρευση λίπους) πριν από το μεγάλο ταξίδι όπου ελαχιστοποιείται το ενεργειακό κόστος της πτήσης.

Μεταναστεύσεις παρουσιάζονται συνήθως κατά μήκος καθιερωμένων οδών που ονομάζονται «μεταναστευτικοί διάδρομοι». Αξίζει να σημειωθεί ότι τα μεταναστευτικά είδη επιστρέφουν συχνά στην περιοχή της γέννησής τους για να αναπαραχθούν. Τα πουλιά αυτά είναι καθοδηγούμενα από μια έμφυτη συμπεριφορά που τους επιτρέπει να γνωρίζουν πότε πρέπει να ξεκινήσουν το ταξίδι της αποδημίας και πώς να προσανατολιστούν προς μια συγκεκριμένη θέση διανύοντας τόσο μεγάλες αποστάσεις.

Οι τρόποι μετανάστευσης των πουλιών μπορεί να ερμηνευθούν και ως προσαρμογές. Στην πραγματικότητα, η ίδια η μετανάστευση αποτελεί πλεονέκτημα σε ορισμένα είδη πουλιών μόνο, ενώ δεν παρατηρείται σε άλλα, τα οποία παραμένουν μόνιμα σε μια περιοχή ή χώρα για όλο τον χρόνο. Ένα είδος για να μεταναστεύει, επηρεάζεται από έναν αριθμό παραγόντων με τους πιο κύριους να αποτελούν το κλίμα της περιοχής αναπαραγωγής, αλλά και τη διαθεσιμότητα τροφής.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμα και σε πληθυσμούς ιδίων ειδών μπορεί να μην μεταναστεύει ολόκληρος ο πληθυσμός και ένα μέρος του να παραμένει στην ίδια περιοχή για όλη τη διάρκεια του χρόνου.

Οι μεταναστεύσεις επίσης χαρακτηρίζονται από το μήκος του ταξιδιού των ίδιων των πουλιών. Κάποια είδη μπορεί να μεταναστεύουν σε μικρές αποστάσεις, ενώ κάποια άλλα να ξεπερνούν ακόμα και τα 11.000 km συνεχόμενης πτήσης.

Πριν από τη μετανάστευση τέτοιων μεγάλων ταξιδιών, περίπου το 55% του σωματικού βάρους των πτηνών είναι αποθηκευμένο σε λίπος, ώστε να τροφοδοτεί το πουλί κατά το ταξίδι χωρίς διακοπή.

Συνήθως τα μεταναστευτικά πουλιά κινούνται κατά μήκος καθιερωμένων οδών, γνωστών ως μεταναστευτικοί διάδρομοι, οι οποίοι επιλέγονται και καθορίζονται μέσω γεωγραφικών, οικολογικών ή και ακόμη μετεωρολογικών παραγόντων. Οι διάδρομοι αυτοί συνήθως αφορούν οροσειρές ή ακτές, και μπορεί να ευνοηθούν από ανοδικά ρεύματα, ενώ αποφεύγονται γεωγραφικοί φραγμοί, όπως μεγάλες εκτάσεις ανοικτού νερού.

Οι διαδρομές αυτές πιστεύεται ότι είναι συνέπεια της επέκτασης που συνέβηκε πριν από χιλιάδες χρόνια. Μερικά μεγάλα πουλιά βασίζονται σε θερμά ανοδικά ρεύματα αέρα, ώστε να μπορέσουν να πετάξουν σε μεγάλα υψόμετρα. Τέτοια πουλιά είναι διάφορα αρπακτικά είδη, όπως γύπες, αετοί, γερακίνες, καθώς και πελαργοί. Τα μεταναστευτικά είδη που ανήκουν σε αυτές τις ομάδες έχουν μεγάλη δυσκολία όταν πρόκειται να διασχίσουν διαδρομές πάνω από νερό, γι’ αυτό και προτιμούν οι μετακινήσεις τους να γίνονται πάνω από ξηρά.

Παρά το γεγονός ότι τα μεταναστευτικά πουλιά καθοδηγούνται από γενετικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες, ώστε να ακολουθούν ειδικές διαδρομές, σε αρκετές περιπτώσεις τα πουλιά αυτά μπορούν να χάσουν το δρόμο τους. Έχουν καταγραφεί αρκετές περιπτώσεις όπου μεγάλες ομάδες μεταναστευτικών πουλιών αντί να ταξιδεύουν νότια για να διαχειμάσουν, παρατηρούνται να επιστρέφουν πίσω στους χώρους αναπαραγωγής και ακόμα βορειότερα, ενώ αντίξοες καιρικές συνθήκες όπως ο άνεμος μπορεί να οδηγήσει μεγάλο αριθμό μεταναστών σε παράκτιες περιοχές.

Το κύριο περιβαλλοντικό «σύνθημα» για τη μετανάστευση είναι η αλλαγή του κλίματος, που σχετίζεται με ορμονικές αλλαγές στα μεταναστευτικά πουλιά. Η υπόφυση (ένας ενδοκρινής αδένας που ελέγχει την κυκλοφορία με ορμονικά ερεθίσματα) προετοιμάζει τα πουλιά για πτήση από την έναρξη του ταξιδιού τους, δημιουργώντας φυσιολογικές αλλαγές. Ωστόσο, ορισμένες οικολογικές συνθήκες, όπως οι αλλαγές στη θερμοκρασία και τις καιρικές συνθήκες, είναι απαραίτητες για να σηματοδοτήσουν την έναρξη της πτήσης. Κατά την περίοδο πριν από τη μετανάστευση, πολλά πουλιά εμφανίζουν υψηλότερη δραστηριότητα, γνωστή ως «μεταναστευτική ανησυχία». Η συμπεριφορά αυτή, η οποία καταγράφεται ακόμα και σε πουλιά σε κλουβιά (π.χ. βράχυνση της ημέρας και πτώση θερμοκρασίας), επισημαίνει τον ρόλο του ενδογενούς προγραμματισμού στα πουλιά που μεταναστεύουν. Επίσης, στα πουλιά που προετοιμάζονται για μετανάστευση παρατηρούνται μεταβολικές αλλαγές, όπως αυξημένη εναπόθεση λίπους, που δίνει τη δυνατότητα κάλυψης μεγάλων αποστάσεων, για τη διατήρηση της μυϊκής πρωτεΐνης, επιτρέποντάς τους να φέρουν σε πέρας το εξαντλητικό ταξίδι της μετανάστευσης.

Οι ικανότητες πλοήγησης των μεταναστευτικών πουλιών έχει αποδειχθεί ότι βασίζονται σε ένανσυνδυασμό από ικανότητες, όπως η ανίχνευση μαγνητικών πεδίων, χρησιμοποιώντας οπτικά ορόσημα και τηλεπισκόπηση αλλά και μέσω οσφρητικών ερεθισμάτων. Πολλά πουλιά έχει αποδειχθεί ότι έχουν κάτι ως επιπλέον «αίσθηση προσανατολισμού» δηλαδή, είναι σε θέση να πετάξουν σε μια συγκεκριμένη σταθερή κατεύθυνση, ανεξάρτητα από το σημείο που έχουν απελευθερωθεί. Ένας εσωτερικός μηχανισμός, σαν ρολόι, επιτρέπει στα πουλιά να χρησιμοποιούν τον ήλιο ως σημείο προσανατολισμού και τον προσδιορισμό της γωνίας του ήλιου πάνω από τον ορίζοντα. Νυκτόβια μεταναστευτικά είδη μπορούν, επίσης, να χρησιμοποιούν τα αστέρια για προσανατολισμό.

Ωστόσο, η ικανότητα των πτηνών στην πλοήγηση κατά τη μετανάστευση δεν μπορεί να εξηγηθεί μέσω του ενδογενούς προγραμματισμού, ακόμη και με τη βοήθεια περιβαλλοντικών παραμέτρων. Η δυνατότητα των πουλιών να εκτελούν με επιτυχία μεγάλες αποστάσεις μπορεί ίσως μόνο να εξηγηθεί πλήρως με τη γνωστική ικανότητά τους να αναγνωρίζουν τα διάφορα ενδιαιτήματα και να σχηματίζουν νοητούς χάρτες. Τα συνεχή μοτίβα μετανάστευσης υποδεικνύουν ότι υπάρχει μια ισχυρή γενετική συνιστώσα, η οποία αφορά το χρονοδιάγραμμα και τη διαδρομή, κάτι που όμως μπορεί να τροποποιηθεί από περιβαλλοντικές επιρροές.

Παρά το γεγονός ότι η μετανάστευση των πουλιών έχει παρατηρηθεί εδώ και χιλιάδες χρόνια, μέχρι τις αρχές του δεκάτου ένατου αιώνα δεν μπορούσε να επεξηγηθεί επαρκώς η εξαφάνιση των πουλιών από τα βόρεια κλίματα κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Η μετανάστευση των πτηνών έχει μελετηθεί χρησιμοποιώντας μια ποικιλία τεχνικών, με το μαρκάρισμα των πουλιών να αποτελεί την παλαιότερη μέθοδο. Η χρήση χρώματος για να σημαδεύονται τα φτερά, η χρήση ραντάρ, η δορυφορική παρακολούθηση και οι δακτυλιώσεις είναι μερικές από τις τεχνικές που χρησιμοποιούνται σήμερα για τη μελέτη της μετανάστευσης.

Η μετανάστευση των πουλιών αποτελεί ένα θαύμα της φύσης που ο άνθρωπος δεν θα καταφέρει να εξηγήσει τουλάχιστον σε απόλυτο βαθμό. Πρέπει να σεβαστούμε το γεγονός ότι για τα πουλιά, από τα πιο μικρά μέχρι και τα πιο μεγάλα, η μετανάστευση αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της επιβίωσής τους και η διαδικασία και τα διάφορα μοτίβα μετανάστευσης δεν μπορούν παρά να μας βοηθήσουν να μάθουμε λειτουργίες που δεν θα μπορούσαμε ποτέ να κατανοήσουμε ακόμα και για το δικό μας όφελος.