Η έκρυθμη κατάσταση που επικρατούσε εδώ και μήνες στις ανατολικές επαρχίες της Ουκρανίας κλιμακώθηκε ακόμη περισσότερο από το βράδυ της Δευτέρας, όταν ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν, αναγνώρισε με ένα προεδρικό διάγγελμα τις ήδη από το 2014 αποσχισθείσες από την Ουκρανία Λαϊκές Δημοκρατίες του Λουγκάνσκ και του Ντονέτσκ. Ακολούθησαν κυρώσεις κατά της Ρωσίας από όλη τη διεθνή κοινότητα, μεταξύ των οποίων η ΕΕ και η Αμερική, και κάπως έτσι γίναμε μάρτυρες ενός γεωπολιτικού παιχνιδιού που παίζεται και εξελίσσεται μπροστά στα μάτια μας.

Θέλοντας, λοιπόν, να μάθουμε και να καταλάβουμε λίγο καλύτερα την κατάσταση που επικρατεί αυτήν τη στιγμή στην περιοχή, μιλήσαμε με τον διεθνολόγο και συνιδρυτή του Geopolitical Cyprus, Γιάννη Ιωάννου*, θέτοντάς του κάποια ερωτήματα που μάλλον απασχολούν όλους όσοι δεν είμαστε ειδήμονες επί του θέματος.

Πώς κορυφώθηκε η κρίση στην Ουκρανία για να φτάσουμε στη σημερινή κατάσταση;

Πρόκειται ουσιαστικά για το απότοκο και τη φυσική συνέχεια της κρίσης που ξεκίνησε το 2013 λόγω της αλλαγής παραδείγματος στο Κίεβο. Η κρίση επεκτάθηκε στις ανατολικές επαρχίες της χώρας και στη χερσόνησο της Κριμαίας με τη Ρωσία να προχωρά σε μία παράνομη -με ένα δημοψήφισμα που αμφισβητείται από το Διεθνές Δίκαιο- προσάρτηση της χερσονήσου της Κριμαίας. Ξεκίνησε έτσι μια σύγκρουση μεταξύ Ρωσόφωνων αυτονομιστών και ουκρανικής κυβέρνησης, όταν η Ουκρανία πλέον αποφάσισε ότι δεν θέλει να ανήκει στη σφαίρα επιρροής της Ρωσίας, επιδιώκοντας να έχει ευρωπαϊκό-φιλοδυτικό προσανατολισμό. Αυτή η κατάσταση οδήγησε περαιτέρω στην ανακήρυξη δύο παρανόμων δημοκρατιών στη ρωσοουκρανική μεθόριο, τη Λαϊκή Δημοκρατία του Ντονέτσκ και τη Λαϊκή Δημοκρατία του Λουγκάνσκ. Η ευρύτερη περιοχή είναι γνωστή ως Ντονμπάς.

Τους τελευταίους μήνες λαμβάνει χώρα μία κρίση με υπερσυγκέντρωση ρωσικών στρατευμάτων σε όλη την επικράτεια των συνόρων μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας. Εν μέσω, λοιπόν αυτής της κλιμακούμενης έντασης, το βράδυ της Δευτέρας, ο Βλαντιμίρ Πούτιν, με ένα προεδρικό διάγγελμα, αναγνώρισε την αυτονομία των δύο κρατιδίων, προφασιζόμενος την ασφάλειά τους προκειμένου να στείλει στρατεύματα εκεί.

Αυτό πρακτικά τι σημαίνει;

Πρακτικά σημαίνει ότι μετά το διάγγελμα Πούτιν και λόγω της κλιμακούμενης κρίσης, η πολιτική πρόθεση της Ρωσίας να αναγνωρίσει την αυτονομία αυτών των περιοχών εκτείνεται πέρα από τις περιοχές που ελέγχει στρατιωτικά μετά το 2015 με τη συμφωνία του Μινσκ. Δηλαδή, τώρα με αυτό το προεδρικό διάταγμα και με την ανάπτυξη στρατευμάτων δύναται να καταλάβει ολόκληρη την περιοχή των ανατολικών επαρχιών, αποκτώντας με αυτόν τον τρόπο μεγαλύτερη εδαφική επικράτεια στην Ουκρανία και φτάνοντας μέχρι και τη Μαριούπολη που είναι πολύ σημαντική λόγω γεωγραφικής θέσης. Να συνενώσει ουσιαστικά το Ντονμπάς με την Κριμαία.

Πολλοί, μεταξύ των οποίων και η Ρωσία, κατηγορούν την Ουκρανία ότι καταπατεί τη συμφωνία του Μινσκ.

Η συμφωνία του Μινσκ είναι ουσιαστικά ο τρόπος με τον οποίο σταμάτησε ο πόλεμος στην ανατολική Ουκρανία. Η λήξη του πολέμου επισφραγίστηκε με την εν λόγω συμφωνία το 2015, μεταξύ Ουκρανίας, Ρωσίας, ΟΑΣΕ, της Γερμανίας και της Γαλλίας. Έτσι προέκυψε το αποκαλούμενο διαπραγματευτικό «φορμά της Νορμανδίας» που έχει έκτοτε αποτελέσει τη βάση για τη διαπραγμάτευση του Ουκρανικού.

Η εν λόγω συμφωνία όμως, αναφέρει ότι υπάρχουν συγκεκριμένες γραμμές για να ακολουθηθούν όσον αφορά την εκεχειρία, την απομάκρυνση των βαρέων όπλων και τη γραμμή επαφής μεταξύ των δύο (αντιμαχόμενων) μερών. Εντούτοις, δεν λέει τίποτα σημαντικό για την Κριμαία. Η συμφωνία του Μινσκ, δηλαδή, δεν εφαρμόστηκε ποτέ στην πράξη, αλλά παρείχε μια πρώτη βάση συζήτησης για τη διευθέτηση του Ουκρανικού.

Όταν, λοιπόν, ο Πούτιν με ένα προεδρικό διάταγμα αναγνωρίζει την αυτονομία αυτών των περιοχών είναι σαν να σκίζει τη συμφωνία και να την πετά στα σκουπίδια. Άρα το επιχείρημα ότι η Ουκρανία παραβιάζει τη συμφωνία του Μινσκ είναι λίγο ύποπτο και το είδαμε αυτό και στον πληροφοριακό πόλεμο των τελευταίων ημερών. Δηλαδή όταν η Ουκρανία έχει περικυκλωθεί από δεκαπλάσιο στρατό, γιατί να κλιμακώσει ενώ βρίσκεται υπό επίθεση; Ανά καιρούς βέβαια υπήρξαν παραβιάσεις και από τις δύο πλευρές και αυτό είναι αναμφισβήτητο. Απλώς σε αυτό το σημείο πρέπει να δούμε την εργαλειακή χρήση του Μινσκ. Και η εξέλιξη των πραγμάτων δείχνει ότι δεν ενδιαφέρει πλέον τη Ρωσία να διαπραγματευτεί το ουκρανικό στη βάση της εν λόγω συμφωνίας.

Πώς εξηγείται η στάση της Τουρκίας να καταδικάσει την αναγνώριση των αποσχισθείσων περιοχών;

Αυτό είναι μια συγκεκριμένη στάση αρχών. Η Τουρκία, που σημειωτέον είναι μέλος του ΝΑΤΟ από το 1952, αναγνωρίζει ότι υπάρχει παραβίαση της εδαφικής ακεραιότητας μιας χώρας και τίθεται ενάντια σε αυτό. Η στάση της είναι ξεκάθαρα ορθολογιστική. Είναι μια στάση που συμβαδίζει με το Διεθνές Δίκαιο.


Άσχετα αν η ίδια παραβιάζει το Διεθνές Δίκαιο στην περίπτωση της Κύπρου.

Στην προκειμένη φάση, δεν πρέπει να το βλέπουμε ετεροπροσδιοριστικά, ότι, δηλαδή, η Τουρκία στην περίπτωση του Ουκρανικού τηρεί στάση αρχών αλλά στο Κυπριακό όχι. Δηλαδή η στάση αρχών κάθε χώρας αφορά τη δική της συνέπεια και κανέναν άλλο. Και όσον αφορά την ουκρανική κρίση, η Τουρκία από το 2013 και εντεύθεν ακολουθεί συγκεκριμένη και, μάλλον, συνεπή στάση ως μέλος του ΝΑΤΟ. Όσον αφορά στα ελληνοτουρκικά και στο Κυπριακό είναι προφανώς πολύ διαφορετική η στάση της. Αλλά το ένα δεν αναιρεί το άλλο.


Άρα πόσο δόκιμο είναι να συγκρίνουμε την κατάσταση στην Ουκρανία με το Κυπριακό;

Είναι δόκιμο μόνο σε ό,τι αφορά εμάς ως προς τις αρχές του Διεθνούς Δικαίου. Τα ζητήματα της κατοχής και της απόσχισης. Άλλωστε, εμάς δεν μας ενδιαφέρει πρώτιστα τι κάνει η Τουρκία στην Ουκρανία. Μας ενδιαφέρει τι κάνει η Κυπριακή Δημοκρατία. Και εδώ έχει απωλέσει η Κυπριακή Δημοκρατία, κατά τη γνώμη μου, την έξωθεν καλή μαρτυρία. Ενώ τελεί υπό κατοχή από την Τουρκία, ενίοτε σε ζητήματα ρωσικής επιθετικότητας, όπως στην πρόσφατη κρίση στη Λευκορωσία, τείνει να έχει αποκλίσεις από την ενιαία ευρωπαϊκή γραμμή.

Οπότε ποια στάση πρέπει να κρατήσει η Κύπρος σε όλο αυτό;

Η στάση που τηρεί η Κύπρος είναι ξεκάθαρη. Ήδη σε επίπεδο υπουργείου Εξωτερικών εξέδωσε μία ανακοίνωση, η οποία καλεί σε σεβασμό της εδαφικής ακεραιότητας και της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας. Επίσης, στην έκτακτη σύνοδο των ΥΠΕΞ της ΕΕ, ο Υπ. Εξωτερικών τάχθηκε υπέρ των πρώτων κυρώσεων που εξετάζει η ΕΕ για το ζήτημα της αναγνώρισης της αυτονομίας. Είναι μια ξεκάθαρη στάση αρχών. Στην παρούσα συγκυρία δεν μπορεί να υπάρξει εξαίρεση.

Η προπαγάνδα πώς λειτούργησε στο Ουκρανικό;

Νομίζω δεν είναι ζήτημα προπαγάνδας ή αντιπροπαγάνδας. Κάθε πλευρά σε μία σύγκρουση η οποία έχει ιστορικό και γεωπολιτικό αποτύπωμα έχει το δικό της αφήγημα, τη δική της εκδοχή των πραγμάτων. Αυτό όμως που πρέπει να επισημάνουμε σε ποιοτικό επίπεδο, είναι ότι η πλειοψηφία των ψευδών ειδήσεων στην ουκρανική κρίση προέρχεται κυρίως από τη ρωσική πλευρά.


Μπορείς να μας δώσεις κάποιο παράδειγμα;

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι από το 2013, όταν ξεκίνησε η διαδικασία πολιτικής μετάβασης στην Ουκρανία. Ο κόσμος βγήκε στους δρόμους, διαδηλώνοντας κατά της φιλορωσικής ηγεσίας και υπέρ της ένταξης στην ΕΕ και στο ΝΑΤΟ. Ανάμεσα στους διαδηλωτές υπήρξαν και εθνικιστικά στοιχεία. Στην περίπτωση της Ουκρανίας η ακροδεξιά οργάνωση που αργότερα συμμετείχε και στις συγκρούσεις ήταν ο «Δεξιός Τομέας». Αν δούμε το αφήγημα της Ρωσίας είναι ότι την Ουκρανία την κυβερνούν νεοναζιστικοί κύκλοι. Σε όλες όμως τις δημοσκοπήσεις από όλα τα ευρωπαϊκά φόρουμ που εξετάζουν την πολιτική σκηνή της Ουκρανίας, ο πολιτικός βραχίονας του «Δεξιού Τομέα» παίρνει μηδαμινά ποσοστά ενώ και τα υπερεθνικιστικά κόμματα βρίσκονται χαμηλά. Αν δει κανείς τα ποσοστά των κομμάτων στην Ουκρανία, στις τελευταίες δημοσκοπήσεις, δεν υπάρχει άνοδος της ακροδεξιάς π.χ. στο κόμμα Svoboda που κατέχει μόλις μία έδρα από τις 450 του ουκρανικού κοινοβουλίου.

Πέραν των γεωπολιτικών λόγων που πρώτα και κύρια συντρέχουν, μπαίνει στην εξίσωση και αυτό που λένε πολλοί για τον Πούτιν περί «αναβίωσης της Σοβιετικής Ένωσης»;

Στην ομιλία της Δευτέρας, ο Πούτιν είπε ότι η Ουκρανία είναι δημιούργημα της κομμουνιστικής Ρωσίας και του Λένιν. Και ότι η χώρα δεν θα έπρεπε να λέγεται Ουκρανία αλλά... Λένιν επειδή ακριβώς την κατασκεύασε ο τελευταίος. Έκανε δηλαδή ένα μάθημα ιστορίας δίνοντας τη δική του εκδοχή των πραγμάτων. Άρα μήπως το γεωπολιτικό όραμα του Πούτιν δεν είναι η αναβίωση της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά της τσαρικής Ρωσίας που ήταν και πολύ μεγαλύτερη, ιστορικά, αυτοκρατορία; Εδώ μπαίνει στην εξίσωση αυτό που απασχολεί πολλούς ακαδημαϊκούς, ποια είναι, δηλαδή, η ιδεολογική επιρροή που διαμόρφωσε την πολιτική του Πούτιν, όντας μια πολιτική φιγούρα που ξεκίνησε την καριέρα του από τη Σοβιετική Ένωση και μετέπειτα έγινε πρόεδρος της Ρωσίας.

Πάντως, ο Πούτιν αρέσκεται στην προεπαναστατική ρωσική βιβλιογραφία. Έχει επηρεαστεί συγκεκριμένα από συγκεκριμένους ακαδημαϊκούς/φιλοσόφους του ρωσικού μοντερνισμού, οι οποίοι κατά τη διάρκεια της ρωσικής επανάστασης, υπήρξαν ιδεολόγοι των «Λευκών», των αντι-μπολσεβικικών δηλαδή δυνάμεων. Η ιδεολογία του συνεπώς προκύπτει από μια σύνθεση μεταξύ της προεπαναστατικής Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης μαζί με την προσωπική του εμπειρία μετά το 1991 και τη διάλυση της τελευταίας.

Πρακτικά τι σηματοδοτεί και τι σημαίνει ένας πόλεμος στην Ουκρανία;

Για την Ευρώπη ένας τέτοιος πόλεμος έχει πολλές προκλήσεις με πρώτη και σημαντικότερη το προσφυγικό. Ένας πόλεμος μεγάλης έκτασης σε ένα σκηνικό ανεξέλεγκτης βίας θα δημιουργήσει και νέα προσφυγικά ρεύματα. Το δεύτερο ενδιαφέρον είναι ότι θα ξανασχεδιάσει την αρχιτεκτονική ασφάλεια της Ευρώπης. Επίσης, σημαίνει ότι αν η εξωτερική πολιτική που ακολουθεί τώρα ο Πούτιν προχωρήσει, μπορεί στο μέλλον δυνητικά να αμφισβητήσει και τις χώρες της Βαλτικής, που είναι μέλη της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, την Εσθονία, τη Λιθουανία και τη Λετονία. Και φυσικά οι συνέπειες ενός πολέμου είναι πρώτιστα η ανθρωπιστική καταστροφή. Οι νεκροί άμαχοι, οι εκτοπισθέντες, οι πρόσφυγες, οι απώλειες.

Θα υπάρξει πόλεμος ή όλο αυτό θα λυθεί μέσω της διπλωματικής οδού;

Νομίζω ότι είναι πολύ νωρίς για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα. Γενικά υπάρχει εν δυνάμει η επιλογή από τη Ρωσία, έτσι όπως διαμορφώνονται τα πράγματα, να προβεί σε περαιτέρω κλιμάκωση. Βέβαια, το πώς θα εξελιχθεί μένει να το δούμε στην πράξη. Αυτό όμως που διαφαίνεται σε σχέση και με τον τρόπο που αντιδρά η Δύση και η ΕΕ με τις κυρώσεις -εν μέσω πανδημίας- είναι ότι δυνητικά όλο αυτό μπορεί να εξελιχθεί σε μεγαλύτερης έντασης σύγκρουση. Χωρίς ποτέ να αποκλείουμε και την λύση της διπλωματίας. Άλλωστε τα εμπλεκόμενα μέρη -Ευρώπη, Αμερική και Ρωσία- συζητούν εδώ και έναν μήνα οπότε έχει ανοίξει πολύ η ατζέντα των συνομιλιών.


*Ο Γιάννης Ιωάννου αρθογραφεί στην «Καθημερινή» της Κύπρου.