«Οι βάσεις στις οποίες όλοι μαζί χτίσαμε το Πανεπιστήμιό μας είναι γερές και καλά κρατούν», γράφει μεταξύ άλλων ο Μιχάλης Πιερής.

Πιο κάτω αυτούσιο το κείμενό του που δημοσιεύτηκε αρχικά στο PaideiaNews.


Φωτογραφία: Κυριάκος Χριστοδουλίδης

Ως πρώην μέλος της Συγκλήτου του Πανεπιστημίου Κύπρου στα κρίσιμα χρόνια όταν το σώμα αυτό καλούνταν να θεσπίσει αρχές και πρότυπα που θα καθόριζαν τη λειτουργία του πρώτου ανώτατου εκπαιδευτικού ιδρύματος της ευρωπαϊκής Κύπρου, αλλά κυρίως ως δημιουργός και άνθρωπος του πολιτισμού και των τεχνών, εκφράζω την ικανοποίησή μου από την πρόσφατη ανακοίνωση της Συγκλήτου αναφορικά με την ενεργοποίηση της διαδικασίας πειθαρχικής δίωξης του ζωγράφου, δημόσιου εκπαιδευτικού κ. Γιώργου Γαβριήλ. Ο τρόπος με τον οποίο το ανώτατο ακαδημαϊκό όργανο του Πανεπιστημίου Κύπρου εξέφρασε τη διαμαρτυρία του για τη δίωξη ενός καλλιτέχνη και υπερασπίστηκε κατηγορηματικά και χωρίς όρους και προϋποθέσεις την ελευθερία της έκφρασης που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της δημοκρατίας και βασικό στοιχείο όσον αφορά τη χορήγηση πολλών δικαιωμάτων, όπως τονίζεται και από το Συμβούλιο της Ευρώπης, με εκφράζει απόλυτα, αλλά και με χαροποιεί, καθώς δείχνει ότι οι βάσεις στις οποίες όλοι μαζί χτίσαμε το Πανεπιστήμιό μας είναι γερές και καλά κρατούν.

Όσο για τη διαφωνία ορισμένων ακαδημαϊκών με την ανακοίνωση της Συγκλήτου -σε έναν από τους οποίους ο συνάδελφος Χαρίδημος Τσούκας έχει δώσει μια εμπεριστατωμένη απάντηση*, στην οποία δεν έχω κάτι να προσθέσω- θα υπενθυμίσω μόνο ότι η ίδια η δυνατότητα να διαφωνεί κανείς, εκθέτοντας τα επιχειρήματά του, είτε πειστικά, είτε όχι, αποτελεί την απόλυτη εκδήλωση της ελευθερίας της έκφρασης την οποία η Σύγκλητος υπερασπίζεται με την ανακοίνωσή της.

Μιχάλης Πιερής

Νεοελληνιστής, ποιητής,

Επίτιμος διευθυντής του Πολιτιστικού Κέντρου του Πανεπιστημίου Κύπρου

Διαβάστε παρακάτω και το άρθρο του Χαρίδημου Τσούκκα, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, με τίτλο «Η τέχνη που χλευάζει, η ελευθερία που ενοχλεί, ο Χριστός που αποδομεί»

Ο εκλεκτός συνάδελφος Κυριάκος Δημητρίου, Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, διαφωνεί με την ανακοίνωση της Συγκλήτου του πανεπιστημίου, με την οποία η Σύγκλητος καταδικάζει την πειθαρχική δίωξη του ζωγράφου, δημόσιου εκπαιδευτικού κ. Γ. Γαβριήλ για «βλάσφημα» σκίτσα του (βλ. άρθρο του στο paideia-news.com). Η δική μου γνώμη είναι διαφορετική. Ισχυρίζομαι ότι η Σύγκλητος στάθηκε στο ύψος της αποστολής ενός ανώτατου πνευματικού ιδρύματος, υπερασπίζοντας μια καταστατική αξία του πανεπιστημίου – την ελευθερία της έκφρασης.

Ο κ. Δημητρίου ισχυρίζεται ότι οι Συγκλητικοί «παρασύρθηκαν από ιδεοληψίες και λογικά σφάλματα». Δεν γνωρίζω από που συνάγει αυτόν τον πατερναλιστικού ύφους ισχυρισμό, αλλά, σε κάθε περίπτωση, ουδόλως τον τεκμηριώνει. Ο κ. Δημητρίου αρθρώνει στιβαρό αντίλογο στην ανακοίνωση της Συγκλήτου, αλλά, όπως θα προσπαθήσω να δείξω εδώ, ο αντίλογός του είναι πολύ λιγότερο ισχυρός απ’ ότι ο ίδιος νομίζει.

Ο κ. Δημητρίου κατατάσσει το ζωγραφικό έργο του κ. Γαβριήλ στην κατηγορία του μισαλλόδοξου λόγου (hate speech). Κατά τον κ. Δημητρίου, ο ζωγράφος «προσβάλλει» τους πιστούς μιας συγκεκριμένης θρησκείας (τους χριστιανούς), εφόσον «γελοιοποιεί ως καρικατούρα θρησκευτικά σύμβολα και εικόνες».

Θα αναφερθώ στην «προσβολή» πιο κάτω. Διαφεύγει, όμως, του κ. Δημητρίου ότι στον «ελληνο-δυτικό πολιτισμό», για να δανειστώ την έκφραση του Κορνήλιου Καστοριάδη, η καρικατούρα - η κωμική παραμόρφωση Αρχών και συμβόλων - συνιστά μια απολύτως θεμιτή και ευπρόσδεκτη πρακτική. Στον Αριστοφάνη λ.χ. συχνά διακωμωδούνται οι θεοί και οι ήρωες. Ανοίξτε μια εφημερίδα κύρους σε χώρα της Ευρώπης και θα δείτε πλήθος από σκίτσα – καρικατούρες των κυβερνώντων, δημοσίων προσώπων, ιερωμένων, θρησκευτικών συμβόλων, κλπ. Στον ελληνο-δυτικό πολιτισμό, τίποτα δεν είναι υπεράνω κριτικής και σάτιρας.

Με τη διακωμώδηση, ο καλλιτέχνης θέλει να αναδείξει μια όψη του προσώπου ή του συμβόλου – για την ακρίβεια, του τρόπου με τον οποίο το πρόσωπο ή σύμβολο προσλαμβάνεται στα κυρίαρχα κοινωνικά συμφραζόμενα - η οποία διαφεύγει συνήθως της προσοχής του κοινού. Η έντεχνη παραμόρφωση δεν υπηρετεί αναγκαστικά τη διακωμώδηση. Ο Νίκος Καζαντζάκης, στον «Τελευταίο Πειρασμό», εμφανίζει το Χριστό να παλεύει μέχρι την τελευταία στιγμή με τους πειρασμούς της σάρκας. Αυτό ακριβώς κάνει ο ετερόδοξος λογοτέχνης ή καλλιτέχνης: εντέχνως παραμορφώνει κάτι για να αναδείξει κάτι άλλο. Αυτή την πρακτική απεχθάνονται οι θρησκόληπτοι και οι ιδεοληπτικοί. Αυτή την πρακτική έχει θεσμίσει η φιλελεύθερη δημοκρατία.

Συνιστούν τα έργα ζωγραφικής του κ. Γαβριήλ «λόγο μίσους», όπως διατείνεται ο εκλεκτός συνάδελφος; Όχι, αν υιοθετήσουμε τον κυρίαρχο ορισμό του όρου που έχει γίνει αποδεκτός στις ανεπτυγμένες δημοκρατίες: δηλαδή, γλώσσα η οποία εκφράζει μίσος ή ενθαρρύνει τη βία έναντι άλλων ανθρώπων με βάση φυλετικά, εθνοτικά, θρησκευτικά, σεξουαλικά χαρακτηριστικά, κλπ. Πράγματι, ο κ. Γαβριήλ χλευάζει θρησκευτικά και εθνικά σύμβολα, όπως κάνει κάθε καυστική σάτιρα, αλλά δεν προσκαλεί τους συμπολίτες του σε πράξεις βίας ή μίσους κατά συμπολιτών τους. Ο κ. Δημητρίου ταξινομεί αυθαίρετα το έργο του κ. Γαβριήλ στην κατηγορία του μισαλλόδοξου λόγου για να στηρίξει τη λοιπή επιχειρηματολογία του. Το εννοιολογικό σφάλμα, εν προκειμένω, δεν είναι της Συγκλήτου αλλά του κ. Δημητρίου.

Είναι επιτρεπτό ο καλλιτέχνης να προσβάλλει τις πεποιθήσεις συμπολιτών του; Όχι, λέει ο κ. Δημητρίου. Ναι, λέει το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ, αλλά και η Ανεξάρτητη Αρχή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Κυπριακής Δημοκρατίας. Με αφορμή την αποκαθήλωση φωτογραφιών στο πλαίσιο της έκθεση φωτογραφίας «Διόρθωση», το 2014, η Αρχή γνωμοδότησε συναφώς, έχοντας αναφερθεί σε παρόμοιες αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων:

«Εξάλλου, από τη φύση της, η τέχνη ως εκδήλωση της ελευθερίας του ανθρώπου προκαλεί, σοκάρει, αμφισβητεί, δημιουργεί συγκρούσεις. Τέχνη δεν είναι, δεν μπορεί να είναι, μόνο ό,τι είναι ευχάριστο, αρεστό και αποδεχτό σε όλους. Ως τέτοια η τέχνη αξιώνει μια ελευθερία πολύ πιο διευρυμένη από την ελευθερία της γνώμης. Η ανάγκη λοιπόν για προστασία και προώθηση της καλλιτεχνικής έκφρασης είναι τότε ακριβώς πιο απαραίτητη όταν η δημιουργία προκαλεί αντιδράσεις.

Σε κάθε περίπτωση, η επίκληση ή η αποδοχή ενός γενικευμένου αξιώματος στη μη προσβολή από την κυκλοφορία ενός έργου τέχνης είναι εξόχως προβληματική καθώς θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε περιστολή του δικαιώματος στην καλλιτεχνική έκφραση και σε απαράδεκτο προκαθορισμό του ορίζοντα εξέλιξης της. Σε μια τέτοια περίπτωση θα ολισθαίναμε σε ένα σύστημα κοινωνικής συνύπαρξης όπου η επίκληση της προσβολής του καθένα για οτιδήποτε θα αποτελεί εμπόδιο όχι μόνο για ελευθερία της έκφρασης αλλά και για κάθε στοιχειώδη ατομική ελευθερία.

Η διαφορετική προσέγγιση και αισθητική δεν μπορεί αυτόματα να καθιστά το έργο παράνομο και αισχρό. Απλώς εντάσσεται στα πλαίσια μιας αντίθετης άποψης και μιας καθόλα θεμιτής κριτικής. Η ανοχή και των πιο αντιπαθητικών μηνυμάτων δεν είναι ζήτημα καλής θέλησης αλλά θεμελιώδης αρχή κάθε φιλελεύθερης δημοκρατίας […]».

Κλείνω σχολιάζοντας τις δύο αιτιάσεις του κ. Δημητρίου προς την ανακοίνωση της Συγκλήτου. Γράφει: «Στην ανακοίνωση της Συγκλήτου του Πανεπιστημίου Κύπρου εμπεριέχονται δύο ιδιαιτέρως προβληματικές διατυπώσεις: (α) Ποια «καινά δαιμόνια» εισάγει στον δημόσιο λόγο ο ζωγράφος κ. Γ. Γαβριήλ; (β) Ποιες «κυρίαρχες αντιλήψεις αντιμάχεται»;».

Μα δεν γνωρίζει ο εκλεκτός συνάδελφος ότι το Υπουργείο Παιδείας άσκησε πειθαρχική δίωξη κατά του ζωγράφου με την αιτιολογία της «προσβολής δημοσίου αισθήματος»; Δεν έμαθε ότι ο Αρχιεπίσκοπος, σε επιστολή του στο Υπουργείο Παιδείας, γράφει ότι ο δημόσιος εκπαιδευτικός «προσβάλλει τον ίδιο το Θεό σε ένα Κράτος το οποίο είναι […] κατά την συντριπτική πλειοψηφία του χριστιανικό», ζητώντας την απόλυσή του; Με άλλα λόγια, τι άλλο έπρεπε να συμβεί για να διαπιστώσει κανείς ότι ο κ. Γαβριήλ διώκεται ακριβώς γιατί αντιμάχεται κυρίαρχες αντιλήψεις;

Εισάγει «καινά δαιμόνια» ο ζωγράφος κ. Γαβριήλ; Οποιοσδήποτε μας καλεί να υιοθετήσουμε νέες αντιλήψεις, προτείνοντας μια νέα οπτική γωνία, μια νέα θεωρία, ένα νέο λεξιλόγιο ή μια νέα τεχνολογία, είτε αυτός είναι ο Σωκράτης και ο Γαλιλαίος, είτε είναι ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ, είτε είναι ο Πικάσο, ο Βαν Γκόχ ή ένας ταπεινός ζωγράφος της Λευκωσίας, εισάγει «καινά δαιμόνια» στη ζωή μας. Μας καλεί, με διαφορετική ένταση, πρωτοτυπία, και δραστικότητα ο καθένας, να σκεφτούμε, να αισθανθούμε, και να ζήσουμε διαφορετικά. Μπορεί τα «δαιμόνια» αυτά να είναι απεχθή (π.χ. ναζισμός, ρατσισμός) ή μπορεί να είναι ανούσια, να στερούνται βάθους και να ξεχαστούν γρήγορα (το σύνηθες στην ιστορία της ανθρώπινης δημιουργικότητας). Ενδέχεται, όμως, κάποια από αυτά να ριζώσουν στη συνείδησή μας (π.χ. Χριστιανισμός, Διαφωτισμός, φεμινισμός, οικολογία, αντιλήψεις περί οικογένειας, κλπ.). Δεν γνωρίζουμε τι θα συμβεί εκ των προτέρων. Οι ανοιχτές κοινωνίες του «ελληνο-δυτικού πολιτισμού» δεν προδικάζουν το αποτέλεσμα, επειδή ακριβώς είναι ατελεύτητα αναστοχαστικές. Δεν γνωρίζουμε σήμερα τι πεποιθήσεις θα υιοθετήσουμε αύριο, γι’ αυτό μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα η ελευθερία – ν’ ανθίζουν όλα τα λουλούδια. Ο ορίζοντας του νοήματος στη φιλελεύθερη δημοκρατία είναι εγγενώς ανοιχτός.

Ως πολίτης, καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και μέλος της Συγκλήτου αισθάνομαι περήφανος που το ίδρυμα που υπηρετώ υπερασπίστηκε δημοσίως μια κεντρική αξία του – την ελευθερία της έκφρασης.

Ως χριστιανός ουδόλως προσβάλλομαι από τα έργα του κ. Γαβριήλ, ακόμα κι όταν μερικά τα βρίσκω υπερβολικά ή κακόγουστα (κάποια είναι συγκινητικά). Ο δικός μου Χριστός δεν είναι αυτός του Αρχιεπισκόπου-μπίζνεσμαν, δεν είναι ο Χριστός της κατεστημένης υποκρισίας, δεν είναι ο Χριστός ως συμπλήρωμα ιδεολογικής διατροφής. Τον δικό μου Χριστό κανείς δεν μπορεί να τον προσβάλλει γιατί ανήκει σε άλλο επίπεδο αναφοράς. Ο Χριστός της Ανάστασης δεν είναι εκ του κόσμου τούτου – δεν είναι ιδεολογία, δεν είναι μπίζνα, δεν είναι κρατικά επιδοτούμενη θρησκεία. Είναι η απεριχώρητη αλήθεια που ανασκάπτει διαρκώς τον ον, το «συμβάν» που αποδομεί ό,τι η ανθρώπινη φιλαυτία κατασκευάζει, το διαρκές σκάνδαλο που ανατρέπει τη συμβατική ιεράρχηση των αξιών και μαστιγώνει τους εμπόρους του Θεού.