Συγκρίνοντας, για παράδειγμα, την Ευρώπη του σήμερα με την Ευρώπη εν καιρώ Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, θα δούμε πως ακόμη και οι πιο βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις μας είναι προϊόντα ιστορικών συνθηκών, άρα και αναστρέψιμες.

Αυτό ακριβώς είναι που πραγματεύεται η έρευνα-εργασία της Κύπριας ερευνήτριας και σκηνοθέτριας Αργυρώς Νικολάου, που της χάρισε μάλιστα το βραβείο «Bowdoin» του Πανεπιστημίου Harvard {διάβασε σχετικά εδώ: goo.gl/zXYov7}. Μια σημαντική εργασία και μια πολύ σημαντική βράβευση, με την οποία έχουν τιμηθεί στο παρελθόν σπουδαίες προσωπικότητες.

Η διδακτορική φοιτήτρια του Harvard, δίνει παράλληλα τον λόγο στους ίδιους τους πρόσφυγες, αφού όπως χαρακτηριστικά λέει, πολύ σπάνια ακούμε τις ιστορίες των προσφύγων από πρώτο χέρι. Αντ’ αυτού, η αντίληψη που έχουμε για τους πρόσφυγες (από Συρία, Ιράκ, Αφγανιστάν αλλά κι από άλλες χώρες της Μέσης Ανατολής, αλλά και της Αφρικής), έρχεται από ιστορίες στα ΜΜΕ, από στατιστικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κι άλλες τέτοιου είδους απρόσωπες πηγές.

Η City μίλησε με την Αργυρώ Νικολάου, λίγο μετά τη βράβευσή της, αφού θεωρούμε ότι η οπτική και η προσέγγισή της πάνω στο θέμα της μετανάστευσης, ένα θέμα που μεταξύ άλλων έχει καθορίσει και τις πιο «σοκαριστικές» πολιτικές εξελίξεις σε διάφορες χώρες του κόσμου, έχουν την ικανότητα να εξαλείψουν τα όποια στερεότυπα.

Συνέντευξη: Μιχάλης Μιχαηλίδης

Κεντρική φωτογραφία: Από μια ερευνητική αποστολή του Harvard στο Μαρόκο, το 2016, που είχε ως θέμα τη μετανάστευση στο Μαρόκο και την Ιταλία

Η σύγκριση μεταξύ της Ευρώπης σήμερα και της Ευρώπης εν καιρώ Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου δείχνει πως ακόμη και οι πιο βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις μας είναι προϊόντα ιστορικών συνθηκών, άρα και αναστρέψιμες.

Πώς είναι να σπουδάζεις στο Harvard University; Τι ιδιαίτερο έχει αυτό το πανεπιστήμιο, πέραν από υψηλό εκπαιδευτικό επίπεδο…

Ίσως το πιο ιδιαίτερο πράγμα που έχει να προσφέρει το πανεπιστήμιο αυτό είναι η πλούσια σε εθνικότητες κι εμπειρίες κοινότητά του. Έχω γνωρίσει πολυτάλαντα, διακεκριμένα άτομα απ’ όλο τον κόσμο, που έχουν αποτελέσει μεγάλη πηγή έμπνευσης για μένα, ενθαρρύνοντάς με να σκέφτομαι πάντα «έξω από το κουτί» και πέρα από τα όρια των δικών μου εμπειριών. Δουλεύοντας και συζητώντας μαζί τους, έχω κερδίσει πολλά. Επίσης, τα αναρίθμητα events (συναντήσεις, ομιλίες, συγκεντρώσεις) που οργανώνει το πανεπιστήμιο με γνωστούς πολιτικούς, διανοούμενους, επιστήμονες, αλλά και καλλιτέχνες είναι κάτι που δεν βρίσκεις εύκολα αλλού. Και ένα τελευταίο: το Harvard έχει μια από τις πιο σημαντικές βιβλιοθήκες στον κόσμο, τη βιβλιοθήκη Widener, η οποία έχει ό,τι βιβλίο (κι ό,τι ερευνητικό υλικό) μπορεί κανείς να φανταστεί. Είναι μεγάλο προνόμιο να έχει κανείς μια τόσο περιεκτική συλλογή στη διάθεσή του.

Μαγνητοσκοπώντας μια συνέντευξη για σκοπούς της αποστολής

Πώς σκέφτεσαι να εξαργυρώσεις την τιμή που σου έκανε το πανεπιστήμιο, απονέμοντάς σου το βραβείο Bowdoin;

Προς το παρόν δουλεύω πολύ σκληρά πάνω στη διατριβή μου με την ελπίδα να τελειώσω πριν το τέλος του χρόνου. Ελπίζω πως το βραβείο θα με βοηθήσει στην έκδοση του πρώτου μου βιβλίου.

Γιατί είναι σημαντική η εν λόγω βράβευση; Σε ποιους άλλους έχει απονεμηθεί το βραβείο αυτό;

Το βραβείο είναι σημαντικό γιατί είναι συνάμα μια αναγνώριση του αντικειμένου της έρευνάς μου, αλλά και του γραπτού μου λόγου. Το βραβείο έχει απονεμηθεί, ανάμεσα σε άλλους, στον Αμερικανό φιλόσοφο Ralph Waldo Emerson, στους πρώην προέδρους του Harvard, Charles Eliot και Nathan Pusey, όπως επίσης και στον μυθιστοριογράφο John Updike.

Δεν είναι τυχαίο ότι η πολιτική προπαγάνδα στηρίζεται συχνά πάνω στις τέχνες. Ούτε ότι η τέχνη έχει παίξει σημαντικό ρόλο σε αντιστασιακά κινήματα (αντι-αποικιοκρατικά, αντι-φασιστικά κτλ).

Σε ποιους απευθύνεται η εργασία σου; Ποιο είναι το δυνητικό κοινό της;

Η εργασία απευθύνεται σε ευρύ κοινό. Είναι γραμμένη με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί και κάποιος που δεν ασχολείται επαγγελματικά με τη λογοτεχνία ή την ιστορία να την ακολουθήσει.

Θεωρείς ότι είναι καλό το timing που έγινε;

Θεωρώ πως υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον για το θέμα των προσφύγων και της μετανάστευσης γενικά αυτή την εποχή. Δεν είναι μόνο θέμα ευρωπαϊκό… Ανά το παγκόσμιο ο αριθμός προσφύγων έχει φθάσει τα 60 εκατομμύρια, κι ο αριθμός αυτός θα αυξάνεται όσο οι κλιματικές αλλαγές θα κάνουν όλο και περισσότερες περιοχές μη βιώσιμες. Επίσης, η μετανάστευση είναι ένα θέμα το οποίο έχει καθορίσει και τις πιο «σοκαριστικές» πολιτικές εξελίξεις σε διάφορες χώρες του κόσμου. Το Brexit, για παράδειγμα, όπως επίσης και η εκλογή του Donald Trump, ο οποίος υποσχέθηκε στους ψηφοφόρους του να χτίσει τοίχος στα σύνορα των ΗΠΑ με το Μεξικό για να σταματήσει τη ροή μεταναστών.

Η μετανάστευση είναι ένα θέμα το οποίο έχει καθορίσει και τις πιο «σοκαριστικές» πολιτικές εξελίξεις σε διάφορες χώρες του κόσμου.

Στην πρεμιέρα της πρώτης της μικρού μήκους ταινίας ('ΗΜΙΣΥ') στο ISFFC '16 με τους συνεργάτες της Πολυξένη Σάββα και Ανδρέα Τσέλεπο

Ποια είναι τα σύγχρονα στερεότυπα γύρω από τους πρόσφυγες και τη μετανάστευση;

Η άφιξη εκατομμυρίων προσφύγων από τη Μέση Ανατολή και την Αφρική, σε συνδυασμό με τα τρομοκρατικά κτυπήματα που έχουν υποστεί πολλές Ευρωπαϊκές χώρες από το 2011 και μετά, συνέβαλαν στο να δημιουργηθεί ένα κλίμα ξενοφοβίας και Ισλαμοφοβίας το οποίο παράγει το στερεότυπο του πρόσφυγα ως μουσουλμάνου, Άραβα, συνήθως άνδρα, ένα στερεότυπο το οποίο προκαλεί τρομερή καχυποψία, ακόμη και μίσος. Λόγω των γεωπολιτικών εξελίξεων στη περιοχή της Μέσης Ανατολής, η κατάσταση στον κόσμο σήμερα έχει εδραιώσει στην αντίληψή μας έναν φαινομενικά αγεφύρωτο διχασμό μεταξύ της Δύσης (σταθερότητα, οικονομικές ευκαιρίες, παραδοσιακά χριστιανική και πιο πρόσφατα «κοσμική», δηλ. secular) και των «Άλλων» στην Ανατολή και στο Νότο (πόλεμος, εθνικές διαμάχες, αστάθεια), έναν διχασμό τον οποίο θεωρούμε, δυστυχώς, δεδομένο. Αν προσέξετε τον τρόπο με τον οποίο πολλά ΜΜΕ και πολλοί Ευρωπαίοι πολιτικοί έχουν περιγράψει την άφιξη των προσφύγων -σαν «εισβολή», σαν «σμήνος», μια «σκόπιμη απόπειρα διάβρωσης της ευρωπαϊκής ταυτότητας» κτλ- θα δείτε πως εξαρτώνται πάνω στη συγκεκριμένη αντίληψη. Ο ρατσισμός και η βία προέρχονται από αυτή την απόλυτη στάση: αν δεν είσαι σαν εμάς, είσαι «εχθρός». Στην πραγματικότητα όμως, τα πράγματα είναι πολύ πιο πολύπλοκα, μιας και ο κάθε πρόσφυγας έχει το δικό του ιστορικό, τους δικούς του λόγους που φεύγει από τη χώρα του, τις δικές του πεποιθήσεις.

Ποια θα έλεγες πως είναι η πιο συγκλονιστική πτυχή του μεταναστευτικού προβλήματος εν έτει 2018.

Για μένα, η πιο συγκλονιστική πτυχή του μεταναστευτικού προβλήματος εξακολουθεί να είναι το γεγονός ότι χιλιάδες άτομα βάζουν τη ζωή τους, και τη ζωή των παιδιών τους και της οικογένειάς τους, σε άμεσο κίνδυνο, για να φτάσουν στην Ευρώπη. Το να διασχίσει κανείς τη Μεσόγειο μέσα σε ψαροκάϊκο ή φουσκωτό, γνωρίζοντας πόσο ψηλό είναι το ενδεχόμενο του θανάτου και έχοντας δει τις εικόνες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δείχνει ότι η κατάσταση στη χώρα του είναι πράγματι αβάσταχτη. Το ταξίδι αυτό, ως συγκεκριμένη εμπειρία αλλά και ως σύμβολο της μετανάστευσης και της προσφυγιάς γενικά, είναι κάτι που με συγκινεί ιδιαίτερα ως άτομο, και μ’ ενδιαφέρει ως ερευνήτρια, εξ ου και στη βραβευμένη εργασία μου εστιάζω αρκετά στην εμπειρία του αναγκαστικού αυτού ταξιδιού.

Ελπίζω πως το βραβείο θα με βοηθήσει στην έκδοση του πρώτου μου βιβλίου.

Στο πλατό για το music video των Black Anis «Lay Me Down» που σκηνοθέτησε μαζί με τον Σύλβιο Ρουσμίγκο

Μέσω της εργασίας τι επιχειρείς να πετύχεις; Να εξαλείψεις τα όποια στερεότυπα ή κάτι παραπάνω;

Η εργασία μου θέτει τη σημερινή μεταναστευτική κρίση σε ένα ευρύτερο ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Καταρχάς, η περίπτωση Ευρωπαίων προσφύγων στη Μέση Ανατολή είναι μια πτυχή του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου που δεν είναι τόσο γνωστή. Είναι, επίσης, μια περίπτωση μετανάστευσης/προσφυγιάς που υπονομεύει τα στερεότυπα που έχω αναφέρει πιο πάνω. Τότε ήταν οι Ευρωπαίοι (Έλληνες, Άγγλοι, Γάλλοι, Τσέχοι, «ελεύθεροι» Ιταλοί και Γερμανοί) που κατέφευγαν στη Μέση Ανατολή για προστασία από τις δυνάμεις  του Άξονα, δυνάμεις που ήταν «απόλυτα Ευρωπαϊκές» όπως γράφει κι ο Σεφέρης. Η ιδέα του Ευρωπαϊκού πολιτισμού ως προχωρημένου κι εξευγενισμένου καταρρέει με την άνοδο του Χίτλερ. Η σύγκριση μεταξύ της Ευρώπης σήμερα και της Ευρώπης εν καιρώ Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου δείχνει πως ακόμη και οι πιο βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις μας είναι προϊόντα ιστορικών συνθηκών, άρα και αναστρέψιμες. 

Κατά δεύτερον, ήθελα να δώσω το λόγο στους ίδιους τους πρόσφυγες, κάτι που η λογοτεχνία μπορεί να κάνει ίσως καλύτερα από οποιοδήποτε άλλο καλλιτεχνικό μέσο κι από οποιαδήποτε άλλη μεθοδολογία (με την εξαίρεση ίσως της ανθρωπολογίας, η οποία κι αυτή συχνά βασίζεται σε μαρτυρίες και συνεντεύξεις προσώπων). Για πολλούς και διάφορους λόγους, η αντίληψη που έχουμε για τους πρόσφυγες από Συρία, Ιράκ, Αφγανιστάν αλλά κι από άλλες χώρες της Μέσης Ανατολής, αλλά και της Αφρικής, έρχεται από ιστορίες στα ΜΜΕ, από στατιστικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κι άλλες τέτοιου είδους απρόσωπες πηγές. Πολύ σπάνια ακούμε τις ιστορίες των προσφύγων από πρώτο χέρι. Η εργασία μου φέρνει τις μαρτυρίες των Γιώργου Σεφέρη, Στρατή Τσίρκα, Έλλης Παπαδημητρίου, Alan Moorehead και Olivia Manning από την Αίγυπτο και την Παλαιστίνη (1941-1945) στο προσκήνιο.

Πόσο και πώς επιδρούν στους πολίτες τα έργα λογοτεχνίας αλλά και οι υπόλοιπες τέχνες;

Είναι γεγονός πως συχνά σκεφτόμαστε τις τέχνες ως κάτι εντελώς ξεχωριστό από την «πραγματικότητα» της καθημερινής μας ζωής, αλλά κι ως κάτι ξεχωριστό από κάθε τί που έχει μια «πρακτική εφαρμογή», όπως για παράδειγμα την πολιτική. Η λογοτεχνία, όμως, κι οι τέχνες γενικότερα, καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους διάφορους παράγοντες που επηρεάζουν και πρακτικά τη ζωή μας, όπως για παράδειγμα την εθνική ή και σεξουαλική μας ταυτότητα, την κοινωνία στην οποία ζούμε, την αντίληψη μας όσο αφορά ζητήματα ηθικής, κτλ. Ένα κλασσικό παράδειγμα είναι ο πολύ σημαντικός ρόλος της λογοτεχνίας στη δημιουργία εθνικού φρονήματος στα συστήματα παιδείας ανά το παγκόσμιο. Ή το πόσο αποτελεσματικά έχει καταφέρει το Hollywood να διαμορφώσει τις ιδέες μας περί θηλυκότητας, ανδρισμού, ηρωϊσμού, σχέσεων κτλ. Δεν είναι τυχαίο ότι η πολιτική προπαγάνδα στηρίζεται συχνά πάνω στις τέχνες. Ούτε ότι η τέχνη έχει παίξει σημαντικό ρόλο σε αντιστασιακά κινήματα (αντι-αποικιοκρατικά, αντι-φασιστικά κτλ).

Ο ρατσισμός και η βία προέρχονται από αυτή την απόλυτη στάση: αν δεν είσαι σαν εμάς, είσαι «εχθρός».

Ποιος είναι ο τρόπος με τον οποίο τα καλλιτεχνικά και πολιτισμικά έργα μπορούν να έχουν ενεργό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές μας συζητήσεις;

Είναι πολλοί οι τρόποι. Καταρχάς, τα πολιτισμικά και καλλιτεχνικά έργα ανταποκρίνονται κάπως στο ιστορικό, πολιτικό και πολιτισμικό τους πλαίσιο. Άρα συχνά περιλαμβάνουν πληροφορίες για τους τρόπους σκέψεις που χαρακτηρίζουν μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, για τις εκάστοτε τάσεις όσο αφορά τον ρόλο της τέχνης στην κοινωνία, τις αντιπαραθέσεις ιδεών κι ιδεολογιών, την τριβή με άλλες κουλτούρες, τα θέματα τα οποία απασχολούν τους δημιουργούς, και κατ’ επέκταση το κοινό τους. Επίσης, τα πολιτισμικά έργα συχνά παραχωρούν άλλων ειδών πληροφορίες και γνώσεις από αυτές που βρίσκουμε στον «επίσημο λόγο» μιας κοινωνίας. Η ποίηση στην Κύπρο, για παράδειγμα, ειδικά μετά το 1974, συχνά αντικατοπτρίζει μια ιδεολογία πιο μετριασμένη από τον ακράτητο εθνικισμό που διακατείχε την ποίηση πριν το πραξικόπημα και την εισβολή. Μελετώντας τα ποιήματα Κυπρίων προσφύγων, για παράδειγμα, μπορούμε καλύτερα να αντιληφθούμε και να κατανοήσουμε το ευρύ φάσμα εμπειριών που προκάλεσε η καταστροφή του 1974. Βέβαια, παρόλο που μπορούμε να διακρίνουμε κάποιες τάσεις, δεν ανταποκρίνονται όλοι οι ποιητές με τον ίδιο τρόπο - κι αυτό είναι ακριβώς το ατού της λογοτεχνίας και των τεχνών. Μας δίνουν την ευκαιρία να αντιμετωπίσουμε αποκλίνουσες αντιδράσεις σε ένα ιστορικό φαινόμενο, κάτι που υπονομεύει τις απλουστευμένες ερμηνείες πολυσύνθετων κοινωνικοπολιτικών εξελίξεων.

Υπό τις σωστές προϋποθέσεις θα χαιρόμουν πολύ να επιστρέψω στην Κύπρο και να προσφέρω όπως μπορώ στην πλούσια ακαδημαϊκή και καλλιτεχνική κοινότητα του νησιού.

Με τα λεφτά που συνοδεύουν το βραβείο τι σκοπεύεις να πάρεις;

Αυτό δεν το έχω σκεφτεί ακόμη, αλλά έχω υποσχεθεί στον εαυτό μου πως θα τα χρησιμοποιήσω για να κάνω ένα μεγάλο ταξίδι (ή δυο-τρία) μετά την αποφοίτηση. Είναι πολλά τα μέρη που θέλω να επισκεφτώ. Ιαπωνία, ή Αργεντινή για παράδειγμα!

Ποιο είναι το επόμενο επαγγελματικό βήμα σου;

Ευελπιστώ να συνεχίσω με την ακαδημαϊκή μου έρευνα, και να εκδώσω βιβλίο βασισμένο στη διατριβή μου. Επίσης, εδώ και λίγο καιρό δουλεύω πάνω σε ένα κινηματογραφικό σενάριο το οποίο βασίζεται σε αρχειακή έρευνα που έκανα στην Αθήνα πέρυσι, έτσι θα ήθελα πολύ να το τελειώσω και να κάνω αυτή την ταινία πραγματικότητα.

Θα ερχόσουν Κύπρο για δουλειά, υπό προϋποθέσεις;

Βεβαίως. Υπό τις σωστές προϋποθέσεις θα χαιρόμουν πολύ να επιστρέψω στην Κύπρο και να προσφέρω όπως μπορώ στην πλούσια ακαδημαϊκή και καλλιτεχνική κοινότητα του νησιού.