Η σπουδαία Ελληνίδα φωτογράφος έκανε αντίσταση με την κάμερα τα χρόνια της Κατοχής, αποτυπώνοντας τα ίχνη που αφήνει ο πόλεμος στο τοπίο και στους ανθρώπους.

Βούλα Παπαϊωάννου Καταστροφές από βομβαρδισμό, Πειραιάς, 12 Φεβρουαρίου 1941 © Μουσείο Μπενάκη-Φωτογραφικά Αρχεία

Βούλα Παπαϊωάννου, Αθήνα, 1941-42 © Μουσείο Μπενάκη - Φωτογραφικά Αρχεία

Βούλα Παπαϊωάννου, Αθήνα, 1941-42 © Μουσείο Μπενάκη -Φωτογραφικά Αρχεία

Η Παπαϊωάννου ως φωτογράφος δραστηριοποιήθηκε περίπου για μία τριακονταετία, από τα μέσα της δεκαετίας του ’30 έως τα μέσα της δεκαετίας του ’60. Στα πρώτα της βήματα δοκίμασε τις ικανότητές της φωτογραφίζοντας αγάλματα, αρχαιότητες και τοπία. Μετά την είσοδο της Ελλάδας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά τη γερμανική Κατοχή συνέλαβε με τον φακό της στιγμιότυπα από τη ζωή του άμαχου πληθυσμού της Αθήνας, ενώ τον τραγικό χειμώνα του ’41-’42 απαθανάτισε παιδιά και ενηλίκους που η ασιτία είχε οδηγήσει στα πρόθυρα του θανάτου.

Η Βούλα Παπαϊωάννου εν ώρα εργασίας, π. 1950 © Συλλογή Φίλη Αρναούτογλου

Οι φωτογραφίες αυτές κυκλοφόρησαν στο εξωτερικό μέσω του Διεθνούς και Ελβετικού Ερυθρού Σταυρού και συνέβαλαν στην άμεση αποστολή τροφίμων. Μετά την αποχώρηση των κατακτητών, ως φωτογράφος ξένων αποστολών κατέγραψε την τραυματισμένη ελληνική ύπαιθρο, τις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων της και την προσπάθεια ανασυγκρότησης της χώρας στον απόηχο του Εμφυλίου.

Η συστηματική ενασχόληση της Βούλας Παπαϊωάννου με τη φωτογραφία αρχίζει στο τέλος της δεκαετίας του ’30, μετά τη διάλυση του γάμου της, ενώ προηγουμένως είχε την ευκαιρία να αποκτήσει κάποια γνώση της φωτογραφικής διαδικασίας, βοηθώντας τον αδελφό της στον σκοτεινό θάλαμο. Προφανώς, ήταν κι αυτός ένας από τους πολλούς ερασιτέχνες του είδους που ασκούσαν το χόμπι τους συχνά ως μέλη των εκδρομικών σωματείων – ο εκδρομισμός ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένος κατά τον Μεσοπόλεμο στην αστική τάξη, η οποία ανακάλυπτε την ελληνική ύπαιθρο.

Βούλα Παπαϊωάννου, Αθήνα, Δεκέμβριος 1941 © Μουσείο Μπενάκη -Φωτογραφικά Αρχεία

Βούλα Παπαϊωάννου, Αφίσα «πολεμικής» επιθεώρησης στο θέατρο «Αλάμπρα». Αθήνα, 1940-41© Μουσείο Μπενάκη - Φωτογραφικά Αρχεία

Βούλα Παπαϊωάννου, Γάμος τραυματία του Αλβανικού Μετώπου με νοσοκόμα, Αθήνα, 1940 © Μουσείο Μπενάκη - Φωτογραφικά Αρχεία

Οι φωτογραφίες της κατοχής

Η είσοδος της Ελλάδας στον πόλεμο στις 28 Οκτωβρίου 1940, ανατρεπτική για τη ζωή όλων των Ελλήνων, βρήκε τη Βούλα Παπαϊωάννου στην ώριμη ηλικία των 42 ετών, γνωστή ήδη στους επίσημους φορείς, καθώς είχε διανύσει περίπου τέσσερα χρόνια συστηματικής ενασχόλησης με τη φωτογραφία αρχαιοτήτων και τοπίου. Με συνείδηση της ιστορικής σημασίας των γεγονότων και της δύναμης του φακού, ζήτησε να προσφέρει τις υπηρεσίες της στην αγωνιζόμενη Ελλάδα ως πολεμική ανταποκρίτρια, χωρίς αυτό να γίνει αποδεκτό, λόγω του φύλου της.

Βούλα Παπαϊωάννου, Επιστράτευση. Αθήνα, 1940 © Μουσείο Μπενάκη- Φωτογραφικά Αρχεία.

Πόσες σκέψεις και συναισθήματα προκαλούνται από το σφίξιμο των δύο ανδρών, που τονίζεται ακριβώς επειδή δεν είναι ορατά τα πρόσωπά τους, με τα τριμμένα ρούχα και τη μαύρη λωρίδα του πένθους στο μανίκι του ενός! Βούλα Παπαϊωάννου, Επαναπατρισμός από την έρημο του Σινά, π. 1945 © Μουσείο Μπενάκη / Φωτογραφικά Αρχεία

Έτσι, το αλβανικό έπος καταγράφηκε από τους άντρες συναδέλφους της, και από τη Μαρία Χρουσάκη, η οποία βρέθηκε στο μέτωπο ως αδελφή νοσοκόμα του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (ΕΕΣ). Παραμένοντας στην Αθήνα, αποφάσισε να απαθανατίσει τις αλλαγές στη φυσιογνωμία της πόλης και στη ζωή των κατοίκων της. Κυκλοφορώντας διακριτικά στους δρόμους, απομόνωνε με τον φακό της σημεία και στιγμιότυπα, δηλωτικά της ανάγκης του άμαχου πληθυσμού να αντιμετωπίσει την έκτακτη κατάσταση αλλά και του φρονήματος των συμπολιτών της που με σκωπτική διάθεση αντιμετώπιζαν όσα συνέβαιναν.

Βούλα Παπαϊωάννου, Θεραπεία κρυοπαγημάτων σε νοσοκομείο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, Αθήνα, Απόκριες 1941© Μουσείο Μπενάκη -Φωτογραφικά Αρχεία

Ανάμεσα στα θέματα που επέλεξε περιλαμβάνονται οι διαφημιστικές αφίσες των θεατρικών επιθεωρήσεων με ήρωα συνήθως τον Μουσσολίνι και οι πολεμικές που είχαν φιλοτεχνηθεί από μαθητές του Γιάννη Κεφαλληνού, τον οποίο γνώριζε προσωπικά και εκτιμούσε βαθύτατα. Πέρα από τις φωτογραφίες του δρόμου, κάλυψε συγκεκριμένα γεγονότα με σειρά από εικόνες: τη στρατολόγηση των ανδρών στο 34ο σύνταγμα στο Γουδί, την υποδοχή των πρώτων τραυματιών και την ετοιμασία ρουχισμού από τις γυναίκες για τους στρατευμένους. Το επιμελημένο λεύκωμα με τίτλο «Οι τραυματίαι μας» περιλαμβάνει 161 φωτογραφίες χωρισμένες σε θεματικές ενότητες και την υπογραφή V. Papaioannou 1941 στην εσωτερική όψη του οπισθόφυλλου.

Βούλα Παπαϊωάννου, Νεκρικό πορτραίτο του Κωστή Παλαμά, Αθήνα, 27 Φεβρουαρίου 1943 © Μουσείο Μπενάκη - Φωτογραφικά Αρχεία

Βούλα Παπαϊωάννου, Ομαδικό πλέξιμο. Αθήνα, 1940 © Μουσείο Μπενάκη - Φωτογραφικά Αρχεία

Βούλα Παπαϊωάννου, Όρυγμα. Αθήνα, 1940 © Μουσείο Μπενάκη Φωτογραφικά Αρχεία

Βούλα Παπαϊωάννου, Σημειώματα κρατουμένων στον τοίχο του γερμανικού κρατητηρίου της οδού Μέρλιν, Αθήνα, 1944 © Μουσείο Μπενάκη - Φωτογραφικά Αρχεία

Βούλα Παπαϊωάννου, Συσσίτιο σε ίδρυμα για παιδιά. Αθήνα, 1942-43 © Μουσείο Μπενάκη - Φωτογραφικά Αρχεία

Βούλα Παπαϊωάννου, Συσσίτιο. Αθήνα, Δεκέμβριος 1941 © Μουσείο Μπενάκη -Φωτογραφικά Αρχεία