Από τον Ραφαήλ Αλεξίου

Ας υποθέσουμε ότι ζούμε σε μία κοινωνία, στην οποία δεν υπάρχουν τέχνες. Δεν ακούγεται πουθενά μουσική, θεατρικές παραστάσεις δεν ανεβαίνουν και ταινίες δεν προβάλλονται. Θαρρώ πως είναι λίγοι αυτοί, οι οποίοι θα επιβίωναν σε μια τέτοια κατάσταση. Όπως κι αν το κάνουμε, ο πολιτισμός είναι αναγκαίος για την υγιή ανάπτυξη ενός ανθρώπου, καθώς τον αναζωογονεί και διευρύνει τους ορίζοντές του.

Πίσω από αυτά τα έργα, βρίσκεται η πνευματική ιδιοκτησία, η οποία είναι παντού. Στη βιβλιοθήκη του σπιτιού μας, στην τηλεόραση, στο ραδιόφωνο, στα μπαρ, ακόμα και σε δημόσιους τοίχους και κτήρια. Ο νομοθέτης έχει δημιουργήσει μια λίστα με το τι προστατεύεται από το δίκαιο που διέπει τα πνευματικά δικαιώματα, ενώ ό,τι δεν βρίσκεται εντός του καταλόγου, αποκλείεται από την προστασία. Πιο κάτω παραθέτουμε κάποια καθημερινά παραδείγματα που αφορούν σε αυτόν τον τομέα, τα οποία σημειώνουν τεράστιο ενδιαφέρον και μπορεί να μην έχουν περάσει από το μυαλό μας ποτέ.


1. Το έργο, ο δημιουργός και η πρωτοτυπία

Στον κόσμο των πνευματικών δικαιωμάτων, ο δημιουργός είναι το υποκείμενο και το έργο το αντικείμενο. Δημιουργός είναι αυτός ο οποίος εξωτερίκευσε μια ιδέα και έδωσε μορφή / έκφραση σε ένα έργο. Ο κυπριακός νόμος για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας [ο περί του Δικαιώματος Πνευματικής Ιδιοκτησίας και Συγγενικών Δικαιωμάτων Νόμος του 1976 (Ν. 59/1976)], αναφέρει ρητά τα έργα που τυγχάνουν προστασίας. Μεταξύ άλλων, τραγούδια, ταινίες, λογοτεχνικά βιβλία και διάφορα άλλα καλλιτεχνικά έργα τυγχάνουν προστασίας, αρκεί να είναι πρωτότυπα, δηλαδή, να διακρίνονται από κάποια μοναδικότητα. Δεν έχει σημασία εάν το έργο είναι για παράδειγμα άσχημο, πρόχειρο ή κακό. Αρκεί και μόνο να είναι πρωτότυπο για να μπορεί να τύχει προστασίας.


2. Απόκτηση δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας και διάρκεια προστασίας

Από τη στιγμή που ο δημιουργός ολοκλήρωσε το έργο του, τότε αποκτά αυτόματα δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας επ’ αυτού, χωρίς να χρειάζεται να κάνει κάτι. Για παράδειγμα, ο ζωγράφος που μόλις τελείωσε έναν πίνακα ζωγραφικής, καθίσταται αυτόματα δημιουργός και δεν απαιτείται να καταχωρίσει τον πίνακά του σε κάποιο «μητρώο» προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων. Η προστασία των πλείστων έργων έχει διάρκεια 70 ετών από τον θάνατο του δημιουργού ή του τελευταίου εκ των συνδημιουργών.


3. Τι παίζει με τα γκράφιτι;

Δεν είναι λίγες οι φορές που εκεί έξω, συνήθως σε τοίχους δημόσιων κτηρίων και όχι μόνο, έχουμε δει την παρουσία ενός γκράφιτι. Αυτό το έργο αποτελεί προϊόν παραβίασης κάποιου νόμου; Κατά πάσα πιθανότητα ναι, αφού καθώς φαίνεται εκ πρώτης όψεως στοιχειοθετείται κακόβουλη βλάβη σε ξένη περιουσία. Παρά ταύτα, το έργο αυτό προστατεύεται από το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας; Ασφαλώς ναι, εάν αυτό είναι πρωτότυπο!

4. Με τις φωτογραφίες τι γίνεται;

Ακόμα και μία φωτογραφία μπορεί να προστατευτεί από το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας. Πολλοί είναι αυτοί οι οποίοι θα σκεφτούν πώς γίνεται αυτό, ίσως επειδή με τη φωτογραφία απεικονίζεται απλά κάτι. Το ζήτημα ωστόσο εδώ έγκειται, όχι στο τι απεικονίζεται, αλλά στο πώς απεικονίζεται, καθώς ο φωτογράφος μπορεί να χρησιμοποιεί δικό του στήσιμο ή συγκεκριμένα φίλτρα για την τελική αποτύπωση του έργου.


5. Μπορεί ένα ζώο να είναι δικαιούχος πνευματικών δικαιωμάτων;

Μιας και έχει γίνει αναφορά για τη φωτογραφία ως έργο στον χώρο της πνευματικής ιδιοκτησίας, αξίζει να αναφερθεί η υπόθεση ενός μακάκα, ο οποίος...ζήτησε πνευματικά δικαιώματα! Συγκεκριμένα, ένας φωτογράφος εν ονόματι David Slater, σε ένα ταξίδι του στην Ινδονησία, είδε έναν μακάκα, τον Naruto, να του παίρνει τη φωτογραφική μηχανή και να βγάζει σέλφι. Η φιλοζωική οργάνωση PETA κίνησε αγωγή εναντίον του Slater, καθώς θεώρησε ότι ο συμπαθής Naruto είναι ο δημιουργός της φωτογραφίας και ως εκ τούτου σε αυτόν πρέπει να αναγνωριστούν δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Το Δικαστήριο του Σαν Φρανσίσκο απεφάνθη πως «ενώ το Κονγκρέσο και ο Πρόεδρος μπορούν να επεκτείνουν τη νομική προστασία και σε ζώα, δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι έκαναν κάτι τέτοιο στη νομοθεσία που σχετίζεται με τα πνευματικά δικαιώματα». Κατά συνέπεια, ο Naruto δεν είναι ο δημιουργός της σέλφι που τράβηξε.

6. Οι συνταγές μαγειρικής

Δεν είναι λίγες οι φορές που έχουμε δει από κοντά ή από την τηλεόραση, ορισμένους σεφ να μεγαλουργούν φτιάχνοντας όμορφα και ευφάνταστα σε στήσιμο φαγητά, με καταπληκτική γεύση. Τίθεται, λοιπόν, το ερώτημα, εάν η συνταγή που οδήγησε στη δημιουργία αυτού του πιάτου, μπορεί να θεωρηθεί έργο, ώστε να προστατεύεται από την πνευματική ιδιοκτησία. Σε μία δικαστική απόφαση, κρίθηκε ότι η συνταγή μαγειρικής εμπίπτει στην έννοια των ιδεών και ως τέτοια δεν μπορεί να προστατευθεί, καθώς είναι γενική αρχή του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας, ότι οι ιδέες δεν προστατεύονται. Μάλιστα, οι θεωρητικοί του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας κάνουν λόγο για μια απλή μέθοδο εκτέλεσης, και άρα πάλι δεν μπορεί να τύχει προστασίας.


7. Είναι οι αθλητές καλλιτέχνες;

Εάν ξεφύγουμε από το αυστηρό γλωσσικό πλαίσιο που ορίζει το τι είναι καλλιτέχνης, η απάντηση θα μπορούσε να είναι καταφατική. Άλλωστε, ο Ρονάλντο και ο Μέσσι με τα μαγικά τους κόλπα, τι είναι; Ή ακόμα ένας αθλητής της ενόργανης γυμναστικής στις ασκήσεις εδάφους ή μια αθλήτρια καλλιτεχνικού πατινάζ, με τα προγράμματά τους αποδεικνύουν ότι θα μπορούσαν να ανήκουν στον καλλιτεχνικό κόσμο. Ωστόσο, στη σφαίρα των πνευματικών δικαιωμάτων, οι αθλητές δεν μπορούν να θεωρηθούν δημιουργοί. Σε μία απόφαση του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κρίθηκε συγκεκριμένα για τους ποδοσφαιρικούς αγώνες, ότι «διέπονται από τους κανόνες του παιχνιδιού που δεν αφήνουν περιθώριο για δημιουργική ελευθερία, όπως νοείται στο πλαίσιο του δικαιώματος του δημιουργού». Δηλαδή, είναι λίγο πολύ αναμενόμενο ότι ένας ποδοσφαιριστής θα ντριμπλάρει, για να βάλει γκολ και αυτό σκοτώνει τη δημιουργική ελευθερία. Αυτός ο κανόνας αναλογικά, μπορεί να εφαρμοστεί γενικά σε όλα τα αθλήματα.


8. Φοιτητικό πάρτι χωρίς μουσική γίνεται;

Ασφαλώς και όχι. Όλοι και όλες μας έχουμε ζήσει ανέμελες στιγμές σε φοιτητόσπιτα, με μπίρες και χαλαρή μουσική. Εάν η μουσική που παίζει προέρχεται από νόμιμη πηγή και περιορίζεται στην ιδιωτική μας σφαίρα, δηλαδή σε εμάς και τους φίλους μας, τότε δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Ωστόσο, εάν τα πράγματα εκτροχιαστούν, σε σημείο που καταφθάνουν στο σπίτι φίλοι φίλων και κάμποσοι άσχετοι, ενώ την ίδια ώρα η ένταση δυναμώνει σε σημείο που ακούν τους ήχους της μουσικής και οι γείτονες, τότε δεν μπορούμε να μιλάμε για ιδιωτικότητα και άρα πρέπει να ζητήσουμε άδεια από τον δημιουργό για την αναπαραγωγή του έργου του.


9. Δημοσιογραφία και πνευματικά δικαιώματα

Από αυτόν τον χώρο δεν θα μπορούσαν να λείπουν και τα μέσα ενημέρωσης. Ο δημοσιογράφος, ο οποίος αρθρογραφεί ή κάνει ρεπορτάζ θεωρείται δημιουργός και τα έργα του, εάν αυτά είναι πρωτότυπα, μπορούν να προστατευθούν. Ωστόσο, η απλή είδηση δεν προστατεύεται και αυτό γιατί πρόκειται για μια «ξερή» πληροφορία, απογυμνωμένη από τα σχόλια και τις παρατηρήσεις αυτού που τη μεταδίδει. Ενδιαφέρον ακόμη, σημειώνει και το καθεστώς της συνέντευξης, όπου εκεί ανάλογα με τη συμβολή των προσώπων που συμμετέχουν σε αυτή, προκύπτουν και τα ανάλογα δικαιώματα. Για παράδειγμα, εάν σε μία συνέντευξη παρατηρούνται έντονα τα στοιχεία του χαρακτήρα και του ύφους του δημοσιογράφου, τότε αυτός θεωρείται δημιουργός. Στην περίπτωση τώρα που ο δημοσιογράφος χρησιμοποιεί ένα πολύ κοινότυπο ερωτηματολόγιο, με τον ερωτούμενο να «χτίζει» ένα έργο λόγου πάνω στις ερωτήσεις που του τίθενται, τότε δημιουργός είναι ο ερωτηθείς. Εάν όμως υπάρχει μια αλληλουχία ερωταπαντήσεων, όπου φαίνονται έντονα τα στοιχεία της προσωπικότητας τόσο του δημοσιογράφου όσο και του ερωτούμενου, τότε αμφότεροι είναι συνδημιουργοί.

10. Παίζω μουσική στο μαγαζί μου. Πρέπει να πληρώσω γι’ αυτό;

Σίγουρα πολλοί χώροι εστίασης, όπως μπαρ και κλαμπ, δεν μπορούν να επιβιώσουν χωρίς μουσική. Την ίδια ώρα όμως, πρέπει να επιβιώσουν και συντελεστές των τραγουδιών που ακούγονται σε τέτοια μέρη. Ωστόσο, είναι πρακτικά αδύνατον ο κάθε καλλιτέχνης να γυρνάει από μαγαζί σε μαγαζί και να ζητάει αμοιβή για τη χρήση των τραγουδιών του από το μέρος όπου αναπαράγονται τα έργα του. Εδώ λοιπόν, κάνουν την εμφάνισή τους οι Οργανισμοί Συλλογικής Διαχείρισης (ΟΣΔ), οι οποίοι διαχειρίζονται τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών και χορηγούν άδειες εκμετάλλευσης. Έτσι, για να μην τρέχει ο καλλιτέχνης από εδώ και από ‘κει, εγγράφεται στο μητρώο του ΟΣΔ και αυτός διαχειρίζεται για λογαριασμό του δημιουργού την εμπορική εκμετάλλευση του έργου που δηλώθηκε, εισπράττοντας παράλληλα από τον ιδιοκτήτη του μαγαζιού την εύλογη αποζημίωση για τη χρήση των έργων του δικαιούχου.

Υ.Γ.: Τα πιο πάνω δεν αποτελούν νομική συμβουλή.